Αυτές τις μέρες το «Δικαιοσύνη παντού» μοιάζει να είναι το κυρίαρχο σύνθημα του ΣΥΡΙΖΑ… παντού. Φαίνεται πως χαρακτηρίζει ολόκληρη την εκφορά του δημόσιου κομματικού λόγου, σε δηλώσεις, άρθρα και συνεντεύξεις του αρχηγού και των στελεχών, σε ομιλίες στη Βουλή και σε προεκλογικές περιοδείες, ακόμη και σε χριστουγεννιάτικες ευχές. Ισως είναι νωρίς να κρίνουμε αν η έμφαση στη δικαιοσύνη αποτελεί στρατηγική επιλογή του κόμματος ή αν είναι απλώς κάτι που λίγο-πολύ προκύπτει από τη συγκυρία και την αντιμετώπισή της σε επίπεδο τακτικής.
Σε μια πρώτη προσέγγιση, η πολιτική επικαιρότητα όντως σε μεγάλο βαθμό προξενεί την εντύπωση πως ο ΣΥΡΙΖΑ, ως αξιωματική αντιπολίτευση, είναι υποχρεωμένος από τα πράγματα να δίνει τεράστια σημασία σε ζητήματα δικαιοσύνης. Τα σκάνδαλα διαφθοράς, η αστυνομική βία και αυθαιρεσία, οι τουλάχιστον αμφισβητήσιμες δικαστικές αποφάσεις, διαδέχονται το ένα το άλλο ίσως με μεγαλύτερη συχνότητα παρά ποτέ στη σχετικά πρόσφατη πολιτική ιστορία της χώρας. Αλλά απ’ ό,τι φαίνεται η ηγεσία του ΣΥΡΙΖΑ δεν περιορίζει τη χρήση της έννοιας «δικαιοσύνη» σε θέματα που αφορούν την ελλιπή εφαρμογή ή και την κατάφωρη παραβίαση των νόμων και του Συντάγματος. Ακόμη και ζητήματα οικονομικής πολιτικής εντάσσονται από τον κομματικό λόγο στη δικαιοσύνη ως ζητούμενο. Και υπό αυτή την έννοια, ο όρος-σύνθημα «Δικαιοσύνη παντού» προβάλλει ως καθολικό πολιτικό αίτημα: δικαιοσύνη σε όλους τους τομείς της κοινωνικής, πολιτικής και οικονομικής ζωής.
Από τη στιγμή που, μιλώντας για δικαιοσύνη, αφήνουμε το στενό πλαίσιο του νόμου και της ορθής ή μη εφαρμογής και ερμηνείας του, τίθενται κάποια ζητήματα, που δεν είναι μόνο θεωρητικά. Στον δημόσιο λόγο, συχνά γίνονται αναφορές στο «κοινό περί δικαίου αίσθημα» – φράση που εμφανώς υπονοεί ότι ο κόσμος μπορεί να έχει μια άποψη περί δικαιοσύνης με κριτήρια άλλα από εκείνα των ισχυόντων νόμων. Επί πλέον, πολλάκις γίνεται επίκληση του γνωστού «ό,τι είναι νόμιμο δεν είναι απαραίτητα ηθικό», με αναφορά σε συγκεκριμένες περιπτώσεις ισχυρών προσώπων που εκμεταλλεύτηκαν τη θέση τους κατά τρόπο ηθικά επιλήψιμο προκειμένου να ωφεληθούν οικονομικά ή αλλιώς, χωρίς όμως τυπικά να παραβούν κάποια νομική διάταξη. Δικαιοσύνη σε τέτοιες περιπτώσεις τι είναι, το νόμιμο ή το ηθικό; Μάλλον το δεύτερο. Αλλά τότε τίθεται κάποιο ερώτημα ως προς τη δικαιότητα του νόμου.
Ενας ορισμός της δημοκρατίας σε σχέση με τον νόμο θα μπορούσε να είναι ο εξής: Δημοκρατία είναι το πολίτευμα εκείνο που απαιτεί από όλους τους πολίτες να εφαρμόζουν τους νόμους, παρέχοντάς τους όμως τη δυνατότητα να τους αλλάξουν. Που σημαίνει ότι μέχρι να –και αν– τους αλλάξουν, είναι υποχρεωμένοι να τους εφαρμόζουν. Αν όμως είναι δίκαιοι οι νόμοι, τότε γιατί να τους αλλάξουν; Μια κλασική φιλελεύθερη απάντηση είναι ότι οι πολίτες ορίζουν, σύμφωνα με την αρχή της πλειοψηφίας και διά μέσου εκλεγμένων αντιπροσώπων τους, ποιοι νόμοι είναι δίκαιοι, και τους αλλάζουν ή τους αφήνουν ως έχουν αναλόγως. Αν η γνώμη της πλειοψηφίας αλλάξει, αλλάζουν και οι νόμοι. Μέχρι τότε πρέπει να εφαρμόζονται, όμως. Το αντίστοιχο ισχύει και με το Σύνταγμα, αν και με πιο σύνθετες διαδικασίες. Τούτη δεν είναι απλώς μία από τις πολλές απόψεις· είναι η κυρίαρχη άποψη περί δικαιοσύνης στις νεωτερικές κοινωνίες.
Κατά τις τελευταίες δεκαετίες, σε πολλές χώρες με κοινοβουλευτική δημοκρατία έχουν καταργηθεί διά νόμου οι συλλογικές συμβάσεις εργασίας, η υποχρεωτική κοινωνική ασφάλιση, το ανελαστικό ωράριο, η απαγόρευση απολύσεων χωρίς αποζημίωση. Η «πλειοψηφία», λοιπόν, αποφάσισε ότι τούτο είναι δίκαιο. Η δε θεμελιώδης νομική κατοχύρωση του καπιταλισμού, που είναι το δικαίωμα της ατομικής ιδιοκτησίας των μέσων παραγωγής, διασφαλίζεται από τα επίσης «πλειοψηφικά» θεσπισμένα συντάγματα πολλών κοινοβουλευτικών χωρών.
Ολα αυτά σημαίνουν όχι ότι είναι λάθος η σπουδαιότητα που δίνει η Αριστερά στο ζήτημα της δικαιοσύνης, αλλά ότι είναι ανεπαρκής. Προφανώς η Αριστερά οφείλει να προβάλλει τη δική της άποψη περί δικαιοσύνης με την ελπίδα ότι έτσι θα αλλάξει και η γνώμη της πλειοψηφίας. Αλλά η αποκλειστική έμφαση στην έννοια της δικαιοσύνης παρέχει στον αντίπαλο τη δυνατότητα να αντιτείνει το «επιχείρημα» πως το «δίκαιο» είναι ότι οι νόμοι μέχρι να αλλάξουν πρέπει απλώς να εφαρμόζονται.
Θα πρότεινα, λοιπόν, ο ΣΥΡΙΖΑ να θυμηθεί τους πέντε όρους που συνόδευαν το «νέο σήμα» του πριν από δύο χρόνια – τους οποίους, άγνωστο γιατί, φαίνεται πως έχει ξεχάσει στον δημόσιο λόγο του: Δημοκρατία – Αλληλεγγύη – Δικαιοσύνη – Ελευθερία – Ισότητα. Οι τέσσερις όροι που πλαισιώνουν τη δικαιοσύνη είναι και οι όροι που της προσδίδουν το αληθινό περιεχόμενό της.
Ο Κύρκος Δοξιάδης είναι ομότιμος καθηγητής της Κοινωνικής Θεωρίας στο Πανεπιστήμιο Αθηνών
