Πριν από δέκα μέρες, περίπου, μετά τα πρώτα νέα μέτρα που ανακοινώθηκαν για τον κορονοϊό, έκανα την ακόλουθη ανάρτηση στο facebook: «Αντιφάσεις του σύγχρονου καπιταλισμού. Σε μισό μέτρο στο εστιατόριο δεν κολλάει, σε τριάντα μέτρα στον δρόμο κολλάει».
Τι ήθελα και το ’πα; Καμιά βδομάδα αργότερα, σαν να με άκουσε ο πρωθυπουργός και «έλυσε την αντίφαση», κλείνοντας την εστίαση στη «ζώνη αυξημένου κινδύνου». Προφανώς οι αντιφάσεις του σύγχρονου καπιταλισμού, στη χώρα μας και διεθνώς, δεν επιλύονται έτσι εύκολα. Σε παλαιότερα άρθρα μου είχα γράψει αρκετά για αυτές, με αναφορά ακριβώς στην επιδημία/πανδημία του κορονοϊού (βλ. π.χ. «Η βιοπολιτική αντίφαση του κορονοϊού» – «Εφ.Συν.», 7.4.2020).
«Η κρίση συνίσταται ακριβώς στο ότι το παλιό πεθαίνει και το νέο δεν μπορεί να γεννηθεί· σε αυτή τη μεσοβασιλεία εμφανίζεται μια μεγάλη ποικιλία νοσηρών συμπτωμάτων». Ο Γκράμσι χρησιμοποίησε τη φράση «νοσηρά συμπτώματα» μεταφορικά προφανώς. Στις μέρες μας, ωστόσο, μπορούμε να πούμε πως ο καπιταλισμός και μαζί του οι νεωτερικές κοινωνίες, γενικότερα, νοσούν κυριολεκτικά.
Νοσούν σε ένα επίπεδο πιο βασικό και από εκείνο της οικονομίας, στο επίπεδο ακριβώς όπου η λέξη «νόσος» αποκτά την κυριολεκτική σημασία της – σε εκείνο της στοιχειώδους υγειονομικής ασφάλειας των πληθυσμών (στις αναπτυγμένες χώρες, διότι στις χώρες της καπιταλιστικής περιφέρειας τούτη ποτέ δεν ήταν δεδομένη ούτως ή άλλως). Πέρα όμως από τις πολλαπλές εκφάνσεις που προσλαμβάνει η «βιοπολιτική αντίφαση» μεταξύ υγείας του πληθυσμού και οικονομίας, προκύπτουν επί πλέον αντιφάσεις που επαναφέρουν τη μεταφορική σημασία της γκραμσιανής έννοιας των «νοσηρών συμπτωμάτων», σε οξύτερο ίσως βαθμό.
Μια αντίφαση που εκδηλώνεται στο πολιτικό επίπεδο συνίσταται σε κάτι που θα μπορούσαμε να ονομάσουμε πολιτική ματαίωση (συνήθης μετάφραση του frustration, δεν είμαι σίγουρος ότι συμφωνώ). Οι λαϊκές μάζες αισθάνονται βαθύτατη οργή απέναντι στα περιοριστικά μέτρα που επιβάλλονται λόγω κορονοϊού. Δεν θα μπορούσε να ισχύει κάτι διαφορετικό. Ανεργία, φτωχοποίηση, δραματικοί περιορισμοί στην καθημερινότητα και στην κοινωνική ζωή. Από την άλλη, τούτη την οργή δεν μπορούν να την εξωτερικεύσουν. «Καταπίνουν» τα μέτρα, όπως ο ασθενής το επώδυνο φάρμακο, διότι πιστεύουν πως δεν μπορούν να πράξουν αλλιώς.
Ακόμη κι αν πείθονται, είτε από την αντιπολίτευση είτε από όσα ακούν ή διαβάζουν, ότι η κυβέρνηση έχει τεράστιες ευθύνες για την τωρινή κατάσταση της δημόσιας υγείας, ακόμη κι αν (σε ένα βαθύτερο επίπεδο) αποδέχονται τις αναλύσεις της Αριστεράς (και όχι μόνο) ότι η αδυναμία αντιμετώπισης του κορονοϊού εκπηγάζει από την απληστία των μεγάλων φαρμακευτικών εταιρειών που επί δεκαετίες επένδυαν στο εύκολο κέρδος αντί στην έρευνα για τη ριζική αντιμετώπιση των ασθενειών, καθώς και από την ιδιωτικοποίηση της δημόσιας υγείας, ακόμη κι αν αναγνωρίζουν ότι, και σε αυτό το ζήτημα, ένας είναι ο φταίχτης, ο νεοφιλελεύθερος καπιταλισμός μαζί με τους λακέδες του, στο «διά ταύτα» υποχωρούν. Στην καλύτερη περίπτωση, εκφράζουν τη δυσαρέσκειά τους στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης ή στις όποιες μεταξύ τους συναναστροφές. «Η υγεία πάνω απ’ όλα» είναι η αυτονόητη -και πράγματι ακαταμάχητη- δικαιολογία για την αναβολή επ’ αόριστον της πολιτικής αντίστασης και ανυπακοής.
Τούτη η θλιβερή κατάσταση της «πολιτικής ματαίωσης», όμως, είναι το λιγότερο «νοσηρό» σύμπτωμα. Αφορά τους «μη ψεκασμένους». Η ανορθολογικότητα που επικρατεί στον κόσμο των αρνητών της μάσκας και της συνωμοσιολογίας περί ανύπαρκτου ιού είναι ασύγκριτα πιο επικίνδυνη. Το ιδεολογικό υπόβαθρο της Ακροδεξιάς είναι πάντοτε ο σκοταδισμός, και βλέπουμε συγκεκριμένα πώς προκύπτουν ρατσιστικά ιδεολογήματα με «θεωρίες ευγονικής» εις βάρος των ευπαθών ομάδων.
Ισως όμως κάτι που είναι ιδιαίτερα ανησυχητικό σε αυτή τη «Νέα Ακροδεξιά» είναι πως οι αιτίες της δεν έχουν να κάνουν μόνο με την οικονομική κρίση και τη μετατροπή της ταξικής οργής σε εθνικιστική και ρατσιστική υστερία (όπως συνέβαινε με τις «παραδοσιακές» εκδοχές του φασισμού και του ναζισμού). Σε αντιστοιχία με τη βαθύτητα της πρωτοφανούς υγειονομικής κρίσης, τα αίτια για την εμφάνιση της σύγχρονης Ακροδεξιάς είναι επίσης βαθύτερα. Η παταγώδης αποτυχία του νεοφιλελεύθερου καπιταλισμού, όχι μόνο στο οικονομικό αλλά και στο βαθύτερο βιοπολιτικό επίπεδο, συμπαρασύρει και ολόκληρο το πλέγμα γνώσης και εξουσίας επί του οποίου στηρίζονται οι νεωτερικές κοινωνίες. Τούτο περιλαμβάνει πρώτα και κύρια την πίστη στην επιστημονική ορθολογικότητα.
Ας είμαστε, και εδώ, (ιστορικοί) υλιστές. Στις κοινωνίες της νεωτερικότητας, ο κόσμος ασπάστηκε την επιστημονική ορθολογικότητα όχι επειδή έξαφνα είδε το φως το αληθινό, αλλά επειδή κατάλαβε ότι σε αυτήν οφείλει ριζικές βελτιώσεις στις υλικές συνθήκες της ύπαρξής του. Τώρα αυτό ακριβώς τίθεται σε αμφισβήτηση.
Ο Κύρκος Δοξιάδης είναι καθηγητής της Κοινωνικής Θεωρίας στο Πανεπιστήμιο Αθηνών
Πηγή: Εφημερίδα των Συντακτών
