Η ακρίβεια παραμένει στην κορυφή των δημοσκοπήσεων όσον αφορά τα προβλήματα που κρίνουν οι πολίτες ότι τους απασχολούν περισσότερο. Παλαιότερα η ακρίβεια εθεωρείτο άμεση συνέπεια του πληθωρισμού, που με τη σειρά του αποτελούσε βασικό πρόσχημα των νεοφιλελεύθερων κυβερνήσεων σε διεθνές επίπεδο για περικοπές σε δημόσιες δαπάνες και για τις γενικότερες πολιτικές της λιτότητας. Τα τελευταία χρόνια η ακρίβεια έχει προσλάβει ένα άμεσα ταξικό πρόσημο. Και όχι μόνο υπό την έννοια ότι αναμενόμενο είναι από τις υψηλές τιμές να θίγονται περισσότερο οι εισοδηματικά ασθενέστερες τάξεις. Η ταξική διάσταση της ακρίβειας ενέχει και μια ενεργητική σημασία. Αναφέρομαι βέβαια στο φαινόμενο της αισχροκέρδειας.
Στη σύγχρονη εποχή η αισχροκέρδεια δεν είναι ένα περιθωριακό φαινόμενο κάποιων μεμονωμένων εμπόρων που αψηφούν τον νόμο και πουλούν προϊόντα σε αδικαιολόγητα υψηλές τιμές. Η αισχροκέρδεια αποτελεί πλέον γενικευμένη πρακτική των καπιταλιστικών επιχειρήσεων. Και για αυτό τον λόγο προσλαμβάνει μια άμεσα πολιτική διάσταση. Η κυβέρνηση της Δεξιάς εντελώς σκόπιμα και συνειδητά, ιδίως από το 2021 και έπειτα, με το πρόσχημα να ενθαρρυνθούν οι επιχειρηματίες μετά τις απώλειες εσόδων που υπέστησαν από την πανδημία και την καραντίνα, έχει αφήσει τις επιχειρήσεις τελείως ασύδοτες.
Το φαινόμενο όμως στη γενικότητά του είναι διεθνές και δεν προέκυψε με την πανδημία, έχει παλαιότερες καταβολές. Στα αγγλικά ο όρος είναι shrinkflation –από το shrink (συρρικνώνω) και το inflation (πληθωρισμός). Ο αντίστοιχος ελληνικός όρος θα μπορούσε να είναι «συρρικνοθωρισμός». Πρόκειται για την ποσοτική ή/και ποιοτική συρρίκνωση των προϊόντων χωρίς αντίστοιχη μείωση της τιμής. Σε παλαιότερο άρθρο μου («Υπεραξία και υποαξία», «Εφ.Συν.» 14.6.2022) είχα επιχειρήσει μια θεωρητική ανάλυση του φαινομένου προτείνοντας τον όρο «υποαξία». Στον σύγχρονο καπιταλισμό οι λαϊκές τάξεις υφίστανται διπλή οικονομική εκμετάλλευση από τους καπιταλιστές. Ως εργαζόμενοι (εξακολουθούν να) υφίστανται απόσπαση υπεραξίας: του πλεονάσματος αξίας που προκύπτει αν αφαιρεθεί ο μισθός τους από την αξία των προϊόντων που παράγουν. Και ως καταναλωτές υφίστανται απόσπαση υποαξίας: του ελλείμματος αξίας που προκύπτει αν αφαιρεθεί η αληθινή (συρρικνωμένη) αξία των εμπορευμάτων που καταναλώνουν από την τιμή που πληρώνουν για να τα αγοράσουν.
Η συστηματική αισχροκέρδεια ως απόσπαση υποαξίας είναι πλέον τόσο γενικευμένη που αποτελεί δομικό συστατικό της καπιταλιστικής εκμετάλλευσης –σχεδόν το ίδιο σημαντικό όσο είναι η απόσπαση υπεραξίας. Και λέω «σχεδόν» διότι δομικά η παραγωγή προηγείται της κατανάλωσης. Ωστόσο από πλευράς πρακτικής και πολιτικής η γενικευμένη αισχροκέρδεια καθίσταται ολοένα και περισσότερο κρίσιμη. Πρακτικά την ακρίβεια οι λαϊκές τάξεις δεν τη βιώνουν μόνο άμα βλέπουν τις τιμές να αυξάνονται, αλλά και όταν βλέπουν να μειώνεται συντομότερα το εισόδημά τους επειδή αναγκάζονται να ψωνίζουν πιο συχνά τα συρρικνωμένα εμπορεύματα, έστω και στις ίδιες τιμές. Επαναλαμβάνω, η συρρίκνωση μπορεί να είναι είτε ποσοτική (μισοάδειες κονσέρβες), είτε ποιοτική (μηχανήματα που χαλάνε πολύ πιο γρήγορα). Το ερώτημα είναι τι γίνεται από πλευράς πολιτικής.
Ολόκληρη η πολιτική οργάνωση της Αριστεράς από τον 19ο αιώνα λάμβανε χώρα επί τη βάσει των σχέσεων παραγωγής. Και δεν αναφέρομαι μόνο στο επίπεδο της συναφούς μαρξιστικής θεωρίας. Από πλευράς πολιτικής πρακτικής η μόνιμη κοινωνική αναφορά των αριστερών κομμάτων ήταν τα εργατικά συνδικάτα. Θεωρητικά, δομικά και πρακτικά το (όποιο) κόμμα της Αριστεράς ήταν πρώτα και κύρια το κόμμα των εργαζομένων. «Κόμμα των καταναλωτών» θα ακουγόταν λίγο αστείο. Είναι αλήθεια πως οι ταξικές διακρίσεις στο πεδίο της κατανάλωσης είναι λιγότερο ευκρινείς. Στην παραγωγή είναι λίγο-πολύ σαφές ποιοι είναι οι κεφαλαιούχοι και ποιοι οι μισθωτοί υπάλληλοι/εργάτες. Στην κατανάλωση σε κάποιον (περιορισμένο βέβαια) βαθμό πλούσιοι και φτωχοί ψωνίζουν τα ίδια εμπορεύματα.
Η σχέση της Αριστεράς με την εκμετάλλευση που υφίστανται οι καταναλωτές των λαϊκών τάξεων δεν μπορεί επομένως να αντιμετωπίζεται με όρους κλασικής πολιτικής εκπροσώπησης. Μια αληθινά σύγχρονη Αριστερά όμως δεν μπορεί να αγνοεί αυτή τη διάσταση του σύγχρονου καπιταλισμού. Η ανελέητη επίθεση του ασύδοτου πλέον μεγάλου κεφαλαίου και των πολιτικών υπηρετών του, μαζί με την καταβαράθρωση των εργασιακών δικαιωμάτων, την εργασιακή επισφάλεια και τα «ελαστικά» ωράρια, περιλαμβάνει και τη συστηματική και καθημερινή εξαπάτηση των λαϊκών καταναλωτών που επιφέρει άμεσα τη συρρίκνωση του ούτως ή άλλως πενιχρού εισοδήματός τους. Το κόμμα της Νέας Αριστεράς ας εντάξει και αυτή τη διάσταση στην κεντρική στρατηγική του. Πρακτικά κάτι τέτοιο θα σήμαινε να συγκροτηθούν ομάδες που αφενός θα διερευνούν τις συγκεκριμένες πρακτικές συστηματικής αισχροκέρδειας και αφετέρου θα τις καταγγέλλουν τεκμηριωμένα –τόσο τις ίδιες όσο και την κυβερνητική ανοχή και ενθάρρυνσή τους.
Ο Κύρκος Δοξιάδης είναι ομότιμος καθηγητής της Κοινωνικής Θεωρίας στο Πανεπιστήμιο Αθηνών
