Στις 4 Ιουλίου το Σημείο για τη μελέτη και αντιμετώπιση της ακροδεξιάς πραγματοποίησε εκδήλωση με τίτλο «Πού βρισκόμαστε το 2022; Ακροδεξιές τάσεις στην ελληνική κοινωνία». Η εκδήλωση αφιερώθηκε στη μνήμη του Ηλία Νικολακόπουλου, δυο μόλις μέρες αφού τον αποχαιρετήσαμε στο Α’ Νεκροταφείο. Ήταν άλλωστε γνωστό το ιδιαίτερο ενδιαφέρον του Ηλία για το ακροδεξιό φαινόμενο.
Στην εκδήλωση συζητήσαμε την έρευνα που πραγματοποίησε τον Ιούνιο το Σημείο με την εταιρεία ερευνών aboutpeople. Πρόκειται για την πρώτη ετήσια μέτρηση σε μια σειρά από θέματα που μπορούν να θεωρηθούν «δείκτες ακροδεξιάς συγκρότησης».
Μερικές γενικές διαπιστώσεις
Πρώτα, μερικές γενικές διαπιστώσεις: παρατηρούμε ευρύτατη αποδοχή της κοινοβουλευτικής δημοκρατίας, με ισχυρή δυσπιστία ή δυσφορία ωστόσο απέναντι σε όψεις λειτουργίας του κομματικού συστήματος και θεσμών όπως η Δικαιοσύνη και τα ΜΜΕ. Αναφορικά με τα θέματα φύλου: σημαντική αποδοχή έχει το κίνημα metoo και επιβεβαιώνεται ισχυρά το δικαίωμα στην άμβλωση. Αισθητά ανεβασμένη συγκριτικά με προηγούμενες έρευνες η αποδοχή των δικαιωμάτων των ΛΟΑΤΚΙ+ σε γάμο (πλειοψηφική) και τεκνοθεσία. Ως προς το μεταναστευτικό/προσφυγικό: σαφής ανθρωπιστική προσέγγιση σε θέματα παιδιών, 65,2% συμφωνούν να δίνεται ιθαγένεια στα παιδιά που γεννιούνται εδώ από νόμιμους μετανάστες. Κυρίαρχος, ωστόσο, ο φόβος πολιτισμικής αλλοίωσης. Αυτό ίσως εξηγεί και το 70% που πιστεύει ότι ο αριθμός των μεταναστών είναι υπερβολικά μεγάλος, την ώρα που η βιωμένη πραγματικότητα βοά από την έλλειψη εργατικών χεριών λόγω φυγής μεταναστών για τη συγκομιδή της αγροτικής παραγωγής. Ισχυρά επίσης τα ποσοστά που υποστηρίζουν μια σκληρή, κατασταλτική λογική, είτε αυτό αφορά τη στάση της αστυνομίας (51,3% δέχεται πως ο σεβασμός στα ανθρώπινα δικαιώματα δεν πρέπει να «δένει τα χέρια» της αστυνομίας) είτε τα pushbacks (περίπου 30% υποστηρίζει ότι, παρά τον κίνδυνο για ανθρώπινες ζωές, οι επαναπροωθήσεις στη θάλασσα είναι χρήσιμες). Όπως αναμένεται, τα ποσοστά αυτά κλιμακώνονται στα δεξιά του κέντρου και απογειώνονται στα ακροδεξιά.
«Δημοκρατική κόπωση» και αυταρχισμός
Η έρευνα είναι μεγάλη και μόνο ενδεικτικά σημεία δίνονται εδώ [αναλυτικά η έρευνα http://simeio.org.gr/…/ereuna-tou-simiou-pou…].
Μπορούμε εντούτοις με βάση τα στοιχεία αυτά να κάνουμε ορισμένες σκέψεις.
Πρώτον, υπάρχει «δημοκρατική κόπωση». Ναι μεν η συντριπτική πλειονότητα δηλώνει σαφή αποδοχή της δημοκρατίας και καταδίκη της δικτατορίας, αλλά το υπόστρωμα δυσφορίας και οργής μπορεί να παίρνει κάποτε έντονο αντικοινοβουλευτικό χαρακτήρα. Οι τάσεις αντισυστημικότητας και απόρριψης συλλήβδην του πολιτικού προσωπικού (με την ακροδεξιάς γόμωσης κατηγορία της καθολικής διαφθοράς) είναι μεγαλύτερες στις νεότερες ηλικίες. Η κοινωνική διαστρωμάτωση των απαντήσεων (μορφωτικά και οικονομικά χαρακτηριστικά) δείχνει ότι οι αντιδραστικές τάσεις έχουν παρόμοια χαρακτηριστικά με την ακροδεξιά ψήφο στις πρόσφατες γαλλικές εκλογές. Διαβλέπουμε, τηρουμένων των αναλογιών, κι εδώ μια «βαθιά Ελλάδα» της επισφάλειας και της υστέρησης, δεκτική στον αντιδραστικό αντισυστημικό λόγο.
Δεύτερον, ισχυρές φαίνονται οι τάσεις για ισχυρό κατασταλτικό κράτος, αυταρχικό στην επιβολή της ισχύος του. Ξεχωρίζουν οι θέσεις στα ερωτήματα για τη θανατική ποινή, την αστυνόμευση σε σχέση με τα δικαιώματα του ανθρώπου, τα push backs. Τέμνεται η τάση αυτή με τη «νοσταλγία» για πολιτικές δυνάμεις που θα προτάσσουν το εθνικό συμφέρον (περίπου οι μισοί, ιδίως νεότεροι, θα ήθελαν τη δημιουργία «εθνικού κόμματος») και μέρος της μπορεί να αντανακλάται και στην αποδοχή μιας «χρήσιμης ΧΑ χωρίς εγκλήματα».
Πολιτισμικός ρατσισμός και ακραίος συντηρητισμός
Τρίτον, ως σημαντική παράμετρος αναδεικνύεται ο πολιτισμικός ρατσισμός και ο νατιβισμός. Μπορεί ακόμα και η φιλελευθεροποίηση στα θέματα έμφυλης ισότητας να συνυπάρχει με την ισχυρή αίσθηση απειλής της πολιτισμικής ταυτότητας από το Ισλάμ. Είναι στοιχείο που η ακροδεξιά έχει αρχίσει να αξιοποιεί σε άλλες χώρες: βλέπουμε ευρωπαίους νεοφασίστες να παρελαύνουν στα Pride στο όνομα της προστασίας των δικαιωμάτων των ΛΟΑΤΚΙ από το Ισλάμ. Είναι η αποτύπωση ενός ομοεθνικισμού, που αποδέχεται τα ΛΟΑΤΚΙ δικαιώματα, «όσο δεν απειλούν το έθνος». Ας σημειωθεί όμως ότι το υπόστρωμα του κλασικού ρατσισμού δεν έχει αποδυναμωθεί, πράγμα που διαφαίνεται στις ερωτήσεις για τους Ρομά και τους Εβραίους. Ο αντισημιτισμός παραμένει πολύ ισχυρός –αριστερά και δεξιά– την ώρα που υποχωρεί στη ρητορική της «θεσμικής» αφομοιωμένης ακροδεξιάς.
Τέταρτον, παρά την εμφανή πρόοδο σε κάποια θέματα, ένας σκληρός πυρήνας ακραίου συντηρητισμού εκδηλώνεται με καθολική απόρριψη των προοδευτικών ιδεών. Σταδιακά και όσο απομακρυνόμαστε από τον πυρήνα αυτόν, εμφανίζονται a la carte διαφοροποιήσεις, μια επιλεκτική αποδοχή δικαιωμάτων.
Πέμπτον, οι νέοι δείχνουν σε μεγάλο βαθμό να συγκροτούν την ταυτότητά τους (καλύτερα, τις ταυτότητές τους) γύρω από τα έμφυλα θέματα. Σε άλλες έρευνες φαίνεται ότι καθορίζουν νεανικές αξιακές κλίμακες και οι υλικές προϋποθέσεις του βίου σε συνάρτηση με κοινωνικά δικαιώματα (βλέπε cancel efood) όπως και το αντιφασιστικό πρόταγμα (βλέπε δίκη ΧΑ). Ταυτόχρονα όμως, μεγάλο μέρος του νεανικού δείγματος φαίνεται ανοιχτό σε μια alt-right ατζέντα. Σύμφωνα με την έρευνα, σε ό,τι θεωρείται στοιχείο εθνικής και πολιτισμικής ταυτότητας εμφανίζονται πολύ πιο συντηρητικοί από ό,τι σε άλλα θέματα.
Έκτο, η αντιδραστική ρητορική σερφάρει επιδέξια πάνω σε συνθήματα περί ελευθερίας και αυτοδιάθεσης. Από το αντιεμβολιαστικό κίνημα και την «απελευθέρωση» από τα δεσμά της πολιτικής ορθότητας μέχρι την οπλοκατοχή στις ΗΠΑ ή τα «δικαιώματα του αγέννητου παιδιού», έχουμε εκφάνσεις αυτής της αντιδραστικής ρητορικής στο όνομα της ελευθερίας. Η συνάρθρωσή της με τον λόγο της εθνικής περιχαράκωσης και τις αξίες του νατιβισμού μπορεί να είναι η βάση για ένα σκληρό ταυτοτικό ακροδεξιό αφήγημα.
Ορμπανική ανελεύθερη δημοκρατία
Τέλος, στην έρευνα ανιχνεύεται ένας πολύ σκληρός πυρήνας εγκολπωμένων αντιδραστικών αντιλήψεων, περίπου 7.5%, και περίπου 16% δείχνει ισχυρές παρόμοιες τάσεις. Αθροιζόμενοι πλησιάζουν το ¼ των ερωτηθέντων, άνθρωποι που υιοθετούν ή τείνουν να υιοθετήσουν όλη την αντιδραστική ατζέντα. Πώς αυτοπροσδιορίζονται; Ως συντηρητικοί. Κι αυτό είναι διεθνές φαινόμενο. Φυσικά, δεν είναι ακροδεξιός κάθε συντηρητικός πολίτης. Αυτό δα έλειπε. Ωστόσο, αυτός ο χώρος που αυτοπροσδιορίζεται και νιώθει ως συντηρητικός είναι τεράστιο δυνάμει ακροατήριο για μια νέα alt-right δύναμη. Και όσο οι φορείς που ως σήμερα τον αντιπροσωπεύουν, οι mainstream πολιτικές δυνάμεις του Κέντρου και της Δεξιάς, δεν στήνουν πολιτικά αναχώματα προς τα ακροδεξιά και δεν αρθρώνουν λόγο που να οριοθετεί, όσο διολισθαίνει ο δικός τους λόγος προς την αντιδραστική ατζέντα, τόσο πιο δύσκολα θα συγκρατηθεί ο ίδιος. Μια διεισδυτική alt-right ρητορική θα παρουσιαζόταν σαν φωνή όχι των «κακών ακροδεξιών» ή φασιστών, αλλά των θιγόμενων από τον κοσμοπολιτισμό συντηρητικών. Με λόγο «εθνοσωτήριο» σε κάποια θέματα και σκληρά αντιδραστικό στα ζητήματα που προκαλούν συγκρούσεις πολιτισμού (cultural wars). Στα θέματα αυτά άλλωστε αναδεικνύεται το πρόσωπο της «κοινωνικής ακροδεξιάς» με ιδιαίτερα ατομικά / δημογραφικά χαρακτηριστικά.
Τελευταία παρατήρηση: μέρος του δυνάμει αυτού ακροατηρίου της alt-right είναι δεκτικό στην απολυταρχική άσκηση εξουσίας, με την έννοια της απόρριψης του πολιτικού πλουραλισμού, της ισχυρής κεντρικής εξουσίας για τη διατήρηση του πολιτικού status quo, της απομείωσης του κράτους δικαίου και της διάκρισης των εξουσιών. Αυτά όμως ακριβώς είναι τα χαρακτηριστικά της Ορμπανικής ανελεύθερης δημοκρατίας. Άρα, οι «δείκτες ακροδεξιάς συγκρότησης» που αντανακλώνται στην έρευνα αυτή δείχνουν ακριβώς το κοινό που θα στήριζε μια διολίσθηση προς έναν θεσμικό δεξιό εξτρεμισμό. Στην ίδια έρευνα όμως ακριβώς διαφαίνονται και οι προϋποθέσεις για να μην οδηγηθούμε σε τέτοια εξέλιξη.
Ο Κωστής Παπαϊωάννου είναι εκπαιδευτικός. Διευθύνει το Σημείο για τη Μελέτη και την Αντιμετώπιση της Ακροδεξιάς.
