Από το τοπικό μέχρι το οικουμενικό επίπεδο τα κοινά έπαιξαν και θα παίζουν κρίσιμο ρόλο για τη ζωή και την ευημερία. Πρόκειται για μία μακραίωνη πορεία των κοινών αγαθών, πόρων και χώρων ως πεδίο άσκησης ανταγωνισμών, συχνά ιδιαίτερα βίαιων, αλλά και ως διαδικασία εμπέδωσης μορφών αλληλεγγύης και μέριμνας υπέρ των ανθρώπων σε ανάγκη. Αν και τα τοπικά κοινά αποτελούν αντικείμενο μελέτης, συζήτησης και κοινωνικών αγώνων, τα οικουμενικά κοινά -που δεν σημαίνει ότι δεν «ενεργούν» και σε τοπικό επίπεδο- φαντάζουν απόμακρα και δυσπρόσιτα.
Το παρόν άρθρο υποστηρίζει ότι σήμερα, σε ένα σαφώς ασύμμετρο σχήμα, τα οικουμενικά κοινά συγκροτούνται σταδιακά ως έννοιες και ως πραγματικές οντότητες. Μαζί τους αναδύεται η ανάγκη της συντεταγμένης διακυβέρνησής τους και διαμορφώνονται νέα ερωτήματα, στα οποία μόνο αποσπασματικά και αντιφατικά απαντούν τα κράτη και οι υπόλοιποι διεθνείς δρώντες. Υπό την οπτική των δικαιωμάτων στα κοινά, δεν επιδιώκει να δώσει οριστικές απαντήσεις, αλλά να συμβάλλει σε ένα πλαίσιο κατανόησης ενός πολύπλοκου σχήματος που συνθέτουν τα μεταξύ τους ετερόκλητα κοινά, τα οποία συνδέει η πραγματικότητα της ζωής των ανθρώπων και του περιβάλλοντός τους μέσα από αξίες όπως η δικαιοσύνη, η βιωσιμότητα και η διασφάλιση της ευημερίας.
Όσο η ανάγκη για διαχείριση των οικουμενικών κοινών ενισχύει την τάση για την οικοδόμηση κανόνων διεθνούς δικαίου τόσο οι στεγανοί χώροι της κρατικής κυριαρχίας αποκτούν διαπερατότητα. Η θέση των ανθρώπων απέναντι στα κοινά είναι ιδιαίτερα ευμετάβλητη και υποκείμενη στις πολιτικές και οικονομικές σχέσεις που αναπτύσσονται στον άξονα του χρόνου. Το δίκαιο, μαζί με την πολιτική, την οικονομία και την τεχνολογία, έχει και θα έχει κρίσιμο ρόλο κατά τη συνεχή αναδιάταξη της θέσης των κοινωνών απέναντι στα κοινά. Ποιος θα είναι άραγε ο ρόλος του διεθνούς δικαίου και ποια η θέση των ανθρώπων σε αυτό το τόσο δυναμικό και εύθραυστο τοπίο σε λίγες ή περισσότερες δεκαετίες;
Μέσα από τη ματιά της ολιστικής συμπερίληψης, οι άνθρωποι ως μέλη της οικουμενικής κοινότητας είναι ταυτόχρονα και υποκείμενα και αντικείμενα υπό προστασία ως μέρος του οικοσυστήματος του πλανήτη μας. Σύμφωνα με τη διαγενεακή προοπτική της προστασίας του μέλλοντος της ανθρωπότητας και την αρχή της ισότητας των γενεών, κάθε αγαθό που είναι σημαντικό για την ευημερία ή την επιβίωση των επόμενων γενεών μπορεί να θεωρηθεί ότι αποτελεί κοινό υπό προστασία. Απαιτείται, συνεπώς, ένα συγκροτημένο σώμα κανόνων δικαίου, διεθνούς και εθνικού, που θα ρυθμίζει την επάρκεια και τους τρόπους προστασίας των κοινών πόρων, αγαθών, και χώρων στο μέλλον, δηλαδή τη βιωσιμότητα του ίδιου του κοινού.
Ίσως ο ορίζοντας για τις αναζητήσεις αυτές να είναι ο μετασχηματισμός της προστασίας της ατομικής ιδιοκτησίας, η οποία συνήθως δεν υπόκειται σε εγγυήσεις για τα κοινά και στο τέλος καθίσταται περίφραξη για την πρόσβαση, διαχείριση και εκμετάλλευση των κοινών από τους δυνάμει κοινωνούς τους. Αυτό που θα πρέπει να αναζητήσουμε είναι ο μετασχηματισμός των κανονιστικών όρων του «ανήκειν» των οικουμενικών κοινών σε όσους ανθρώπους τα έχουν ανάγκη, όχι για πλουτισμό αλλά ως εγγύηση για αξιοπρεπή διαβίωση και ευημερία.
Τα οικουμενικά κοινά στο διεθνές δίκαιο θα πρέπει να γίνονται κατανοητά ως θεσμοί που αποτελούν αναπόσπαστο τμήμα του γενικού συμφέροντος της παγκόσμιας κοινότητας των ανθρώπων και των κρατών. Και αυτή θα είναι η νομιμοποιητική βάση για την ανάδυση στο μέλλον των κανόνων του νέου οικουμενικού δικαίου των κοινών. Μια διαδικασία περίπλοκη και χαοτική που αναπτύσσεται στις ρωγμές των αναδιατάξεων της πολιτικής και της οικονομίας.
* Μελέτη του
Κωνσταντίνου Τσιτσελίκη, Καθηγητή Διεθνούς Δικαίου στο Πανεπιστήμιο Μακεδονίας
[* Η μελέτη εν πολλοίς βασίζεται σε κείμενα του βιβλίου του Κ. Τσιτσελίκη, «Ο μονόδρομος της ουτοπίας και τα όρια του αδύνατου. Το δικαίωμα των ανθρώπων στα οικουμενικά κοινά» που κυκλοφόρησε από τις εκδόσεις Νήσος, 2023]
