Ο Κώστας Κουλουφάκος ήταν ένας αγωνιστής της Αριστεράς και ένας λογοτέχνης, κριτικός, δημοσιογράφος, μεταφραστής, ένας διανοούμενος που με το έργο αλλά και τη δραστηριότητά του άφησε σημαντικό αποτύπωμα στην πολιτική και πολιτιστική ιστορία της ελληνικής Αριστεράς, το οποίο όμως δεν είναι ίσως γνωστό στην πραγματική του διάσταση. Όσον αφορά το έργο του, μεγάλο μέρος των κειμένων του βρίσκονται διάσπαρτα σε έντυπα, περιοδικά και εφημερίδες, στα οποία το σύγχρονο αναγνωστικό κοινό έχει πολύ δύσκολη πρόσβαση, ενώ πολλά από αυτά είναι δημοσιευμένα με διάφορα ψευδώνυμα, γεγονός που καθιστά ακόμα πιο δύσκολη την όποια αναζήτηση. Επιπλέον, όπως διαβάζουμε στον πρόλογο αυτής της έκδοσης, «ο ποιητής ποτέ δεν ενδιαφέρθηκε για την αρχειοθέτηση, προώθηση και προβολή των γραπτών του».
Έτσι, αυτό το πραγματικό κενό ήρθε να καλυφθεί από την τολμηρή και πολύτιμη απόφαση των εκδόσεων Κίχλη να εκδώσουν σε δύο ογκωδέστατους τόμους «σχεδόν το σύνολο των δημοσιευμένων κειμένων του Κουλουφάκου, τα οποία δημοσιεύτηκαν είτε αυτοτελώς είτε σε συλλογικούς τόμους, περιοδικά και εφημερίδες», όπως περιγράφει όλο αυτό το τεράστιο έργο ο επιμελητής του, Γιώργος Ανδρειωμένος: ο 1ος τόμος (1316 σελίδες) περιλαμβάνει τα πρωτότυπα κείμενα του Κουλουφάκου, ενώ ο 2ος τόμος (1075 σελίδες) περιλαμβάνει τις μεταφράσεις του και το πλούσιο επίμετρο του επιμελητή (απ’ όπου είναι κλεμμένος και ο τίτλος του παρόντος κειμένου, για ένα έργο που δεν περιορίζεται μόνο σε ό,τι έχει γραφτεί, αλλά το υπερβαίνει).
Τα κείμενα του Κουλουφάκου κινούνται σε ένα πολύ μεγάλο φάσμα ειδών και θεμάτων περί πολιτισμού και πολιτικής. Λογοτεχνικές και θεατρικές κριτικές, ποιήματα, διηγήματα, άρθρα και δοκίμια για πολλά ζητήματα του πολιτισμού, συνεντεύξεις, πολιτικά άρθρα, επιστολές, καθώς και μεταφράσεις του (από αγγλικά, γαλλικά, ισπανικά, ρωσικά, ιταλικά, γερμανικά και τουρκικά): τα κείμενα αυτά, ειδικά όταν διαβάζονται στο σύνολό τους, δεν αποτυπώνουν απλώς τη διαρκή και μαχητική παρουσία του Κουλουφάκου στα πολιτιστικά και πολιτικά γεγονότα εκείνων των χρόνων, αλλά επιπλέον, με τον πλούτο τους, σκιαγραφούν και την ίδια την ταραγμένη εποχή στην οποία έζησε και δούλεψε.
Μια ζωή αγώνων και δημιουργίας
Ας αρχίσουμε από το τέλος: το εξαιρετικά κατατοπιστικό επίμετρο του Γ. Ανδρειωμένου παρουσιάζει αναλυτικά τα βιογραφικά στοιχεία του Κουλουφάκου, παράλληλα με τη δημιουργική του πορεία. ιχνηλατώντας τη διαδρομή ενός ανθρώπου που «δεν νοιάστηκε ποτέ για την προσωπική του προβολή, μήτε πίστεψε στην κατασκευή και ειδωλοποίηση οιασδήποτε μορφής αυθεντιών», ενός αγωνιστή που επέμεινε πάντα μαχητικά και με σεμνότητα στις αρχές του, ενός διανοούμενου που έμεινε πάντα ανήσυχος και δημιουργικός. Αποτυπώνεται, έτσι, όλη η ζωή τού, γεννημένου το 1924, Κώστα Κουλουφάκου: η δράση του στην κατοχή, η σύλληψη, η φυλάκιση και η εξορία, η δραπέτευση και η ένταξη στα συμμαχικά στρατεύματα, η συμμετοχή στην εξέγερση του Ναυτικού υπέρ του ΕΑΜ, η σύλληψη και ο εγκλεισμός στο «σύρμα», στη Μέση Ανατολή, η επιστροφή στην Ελλάδα και η εισαγωγή στο πανεπιστήμιο, η παρανομία (1947), η σύλληψη και η εξορία στη Λήμνο, κατόπιν Μακρόνησος και Άη Στράτης, ως «αμετανόητος», και τέλος «αδειούχος εξόριστος», το 1953 πια, με την υγεία του σοβαρά κλονισμένη. Το 1954 συμμετέχει στην ομάδα που ιδρύει την Επιθεώρηση Τέχνης, αυτό το εμβληματικό περιοδικό που άφησε βαθύ σημάδι στην ιστορία της ελληνικής Αριστεράς και του πολιτισμού γενικότερα, για το οποίο μάλλον δεν χρειάζεται εδώ να αναφερθούν πολλά, πλην της υπενθύμισης ότι ο Κουλουφάκος είχε κρίσιμο ρόλο μεταξύ εκείνων που σήκωσαν συχνά μεγάλο βάρος των δυσκολιών ή και συγκρούσεων που τελικά επέτρεψαν στην Επιθεώρηση Τέχνης να είναι αυτό που ήταν.
Ο Κουλουφάκος θα ενταχθεί στην ΕΔΑ και θα αναλάβει Γραμματέας του τομέα διανοουμένων. Με τη χούντα, σύλληψη, Γιάρος, Παρθένι. Απελευθερώνεται το 1970 και ιδρύει τον εκδοτικό οίκο Διογένης, ενώ δραστηριοποιείται σε πολλά πολιτικά και πολιτιστικά πεδία. Υποψήφιος ευρωβουλευτής με το ΚΚΕ εσωτ. το 1981, ενώ με τη διάσπασή του συντάσσεται με το ΚΚΕ εσωτ.-Α.Α. και συμμετέχει στη Γραμματεία Σύνταξης του περιοδικού Κάπα (μαζί με τους Ν. Βουλέλη, Ν. Βούτση, Σ. Καπάκο, Π. Κλαυδιανό και Μπ. Κοβάνη). Υπήρξε από τους εμπνευστές και βασικούς εμψυχωτές αυτής της εφημερίδας, της Εποχής, την οποία στήριξε από το πρώτο της φύλλο με τα κείμενα και το κύρος του. Άλλωστε, στους δύο αυτούς τόμους υπάρχουν αρκετά και πολύ ενδιαφέροντα κείμενα που δημοσιεύθηκαν για πρώτη φορά στην Εποχή.
Ο Κώστας Κουλουφάκος πέθανε την 1η Ιανουαρίου 1994.
Ο πλούτος των κειμένων
Όπως προαναφέρθηκε, στους δύο αυτούς τόμους υπάρχει το μεγαλύτερο μέρος των κειμένων του Κουλουφάκου που υπάρχουν σκόρπια, δημοσιευμένα μέσα σε δεκαετίες σε πληθώρα εντύπων, συν κάποια κείμενα που υπάρχουν σε χειρόγραφα και ήταν μέχρι σήμερα αδημοσίευτα.
Βεβαίως, ο μεγάλος όγκος των κειμένων του είναι δημοσιευμένος στην Επιθεώρηση Τέχνης, της οποίας υπήρξε πάντα «η “ψυχή” (καλύτερα: “ατμομηχανή”)», όπως γράφει ο Γ. Ανδρειωμένος, ίσως ακόμη και σε βάρος του προσωπικού του συγγραφικού έργου.
Ο, εντυπωσιακός ομολογουμένως, όγκος των δύο βιβλίων δεν πρέπει να τρομάξει τον αναγνώστη και την αναγνώστρια. Το έργο αυτό δεν έχει μόνο την αξία ενός πολύτιμου αρχείου, ούτε είναι μόνο έναυσμα για σκέψη και προβληματισμό και συζήτηση. Στις σελίδες του υπάρχουν κείμενα ζωντανά, σημερινά λες, κείμενα για μια σειρά από θέματα που αποτελούν διαχρονικά αντικείμενο συζήτησης.
Στο κεφάλαιο με τίτλο «Ένα πείραμα αντι-εξουσίας», παρατίθεται ο άγραφος κανονισμός της λειτουργίας της συντακτικής επιτροπής που εξέδωσε την Επιθεώρηση Τέχνης (είχε δημοσιευθεί για πρώτη φορά στο Διαβάζω, το 1983), όπου διαβάζουμε ότι μεταξύ άλλων το περιοδικό ήθελε «να εξυγιάνει όσο [του] ήταν δυνατό τον πνευματικό χώρο καταπολεμώντας το βεντετισμό, τα ταμπού, την αυτάρεσκη επανάπαυση στα ήδη κατακτημένα», καθώς στοιχείο του άγραφου αυτού κανονισμού ήταν «η με κάθε τρόπο επιδίωξη σεμνής συμπεριφοράς και η αποφυγή κάθε προσωπικής προβολής ή αυτοπροβολής των ατόμων που συμμετείχαν στη διεύθυνση του περιοδικού». Όπως λέει ο Κουλουφάκος, «στα χρόνια που η συντακτική επιτροπή της Επιθεώρησης Τέχνης τηρούσε πιστά τον παραπάνω κανονισμό (γιατί υπήρξε και κάποιο διάστημα καταστρατήγησής του, που όμως ενδιαφέρει μόνο την ιστορία) επεδίωκε με την τέτοια λειτουργία της να αποτελέσει ένα πείραμα συλλογικής αντι-εξουσίας». Σε άλλο κείμενο δε, ο Κουλουφάκος υπενθυμίζει ότι «επί σειρά χρόνων επιδίωκα να παίρνω για την Επιθεώρηση Τέχνης συνεργασία από λογίους που διαφωνούσαν με τη γραμμή του περιοδικού […] η άποψη πως η διαπάλη των ιδεών μπορεί να διεξάγεται από ξεχωριστά βιβλία ή από περιοδικά που δημοσιεύουν μόνο κείμενα μιας ορισμένης κατεύθυνσης, ώστε να συνεργάζεται κανείς μόνο με όποια είναι σύμφωνος, είναι κατά την άποψή μου αντιδημοκρατική και αντιπνευματική».
Όσον αφορά κάποιες κρίσιμες πολιτικές στιγμές, από τον Πολίτη αναδημοσιεύεται η «Ανοιχτή επιστολή προς τα μέλη του 4ου Συνεδρίου του ΚΚΕ εσωτ.», όπου τονίζει ότι «η εμμονή στη διατήρηση του κομμουνιστικού χαρακτήρα και τίτλου του κόμματος δεν είναι στείρος “ιδεολογισμός”», ενώ από την Εποχή η παρέμβασή του, στις παραμονές των εκλογών του Ιουνίου του 1989, όπου υπερασπίζεται την πολιτική του ΚΚΕ εσωτ. – Ανανεωτική Αριστερά, λέγοντας «θεωρούμε γελοίο και αναξιοπρεπές, όντας αγωνιστές του κομμουνιστικού κινήματος, να δηλώσουμε ξαφνικά ότι παύουμε να λεγόμαστε κομμουνιστές».
Διαβάζοντάς τα, σύντομα αντιλαμβάνεται κανείς πως στα κείμενα αυτά, είτε πρόκειται για μια σκληρή κριτική του 1955 για τη Συνέχεια του Αναγνωστάκη, είτε για ένα ποίημα που μπορεί να συνοψίζει μια ολόκληρη οπτική για την ίδια τη ζωή του ποιητή, είτε για μια μεταφραστική επιλογή, είτε για μια επιστολή προς την ηγεσία της ΕΔΑ για τα προβλήματα της Επιθεώρησης Τέχνης, υπάρχει άφθονο υλικό για προβληματισμό που υπερβαίνει κατά πολύ την όποια επιμέρους διαφωνία ή συμφωνία που μπορεί να έχει ο αναγνώστης και η αναγνώστρια που διαβάζουν αυτά τα κείμενα με το σημερινό μάτι. Το γεγονός ότι υπάρχει κι άλλο, αδημοσίευτο, υλικό του Κουλουφάκου αποτελεί ίσως και μια ευοίωνη προοπτική για το μέλλον.
Κώστας Αθανασίου
