Στις 28 Φεβρουαρίου έκλεισαν 2 χρόνια από την τραγωδία των Τεμπών. Την άνοιξη του 2023 είχατε διεξάγει έρευνα για τον αντίκτυπο της υπόθεσης στην κοινωνία και δη στη νέα γενιά. Ποιο είναι το αποτύπωμα τώρα σε επίπεδο συλλογικών συναισθημάτων, έχουν σημειωθεί αλλαγές;
Η έρευνα, που διεξήχθη από το Ινστιτούτο Eteron σε συνεργασία με την aboutpeople αμέσως μετά τις μεγάλες κινητοποιήσεις του Μαρτίου 2023, ανέδειξε τη συμμετοχή της νέας γενιάς στις διαδηλώσεις. Τα ευρήματα και η ανάλυσή τους από την επιστημονική κοινότητα συγκεντρώθηκαν στο ελεύθερης πρόσβασης e-book «Η νέα γενιά στο καλειδοσκόπιο»[1], το οποίο επιμεληθήκαμε μαζί με τη Λουκία Κοτρωνάκη. Το πολύνεκρο σιδηροδρομικό δυστύχημα στα Τέμπη –το φονικότερο στην ιστορία της Ελλάδας– βιώθηκε με όρους αυτού που στη βιβλιογραφία περιγράφεται ως «ηθικό σοκ». Κλονίστηκαν βαθιά εδραιωμένες πεποιθήσεις για την ασφάλεια των σιδηροδρόμων, ενώ εντάθηκε η κρίση εμπιστοσύνης στους θεσμούς. Σε αντίθεση με το κυβερνητικό αφήγημα που επιδίωξε την «αποπολιτικοποίηση του πόνου», ο πόνος για την απώλεια τόσων ανθρώπινων ζωών έλαβε χαρακτηριστικά συλλογικού πένθους και συνδέθηκε με συλλογικές δράσεις και αγωνιστικές διεκδικήσεις. Όπως κατέδειξε τότε η έρευνα του Eteron –σε συμφωνία με άλλες έρευνες της περιόδου– το κυρίαρχο συναίσθημα, ιδιαίτερα μεταξύ των νέων, ήταν η οργή. Σήμερα, σχεδόν δύο χρόνια μετά, βλέπουμε μια νέα έξαρση συλλογικών δράσεων, με διεκδίκηση πραγματικής δικαίωσης για το έγκλημα των Τεμπών ενάντια σε κάθε απόπειρα συγκάλυψης. Σύμφωνα με πρόσφατη δημοσκόπηση της MRB, η οργή είναι και πάλι το κυρίαρχο συναίσθημα της κοινωνίας, συνδεόμενη με τη διαφθορά, την κατάχρηση εξουσίας και την ατιμωρησία των πολιτικών.
Παρά τις κινητοποιήσεις και την οργή αμέσως μετά το δυστύχημα, είδαμε πως εκλογικά δεν μεταφράστηκαν σε αλλαγή της κυβέρνησης. Γιατί συνέβη αυτό κατά τη γνώμη σας;
Πράγματι, όπως εύστοχα διατυπώνει ο καθηγητής Νίκος Σερντεδάκις στον σχολιασμό της έρευνας του Eteron, «η μεγαλύτερη αντινομία στα ευρήματα αφορά στα συναισθήματα για το δυστύχημα στα Τέμπη συγκριτικά με τα δεδομένα των εθνικών εκλογών του 2023». Η ανάδειξη των αιτίων αυτής της αντινομίας είναι ένα σύνθετο ζήτημα και θα έπρεπε να ληφθούν υπόψη η εκλογική κατάρρευση του ΣΥΡΙΖΑ, η κατάσταση των υπολοίπων κομμάτων της αντιπολίτευσης και τα ευρύτερα πολιτικά δεδομένα της τότε περιόδου. Άλλωστε, όπως έχει επισημάνει στο παρελθόν ο γάλλος στοχαστής Ντανιέλ Μπενσαΐντ, το πολιτικό πεδίο –πόσο μάλλον το εκλογικό– δεν αποτελεί απλώς αντανάκλαση ή προέκταση του κοινωνικού συσχετισμού δυνάμεων, αλλά αποτυπώνει τον μετασχηματισμό των κοινωνικών σχέσεων σε πολιτικούς όρους, με τις δικές του μεταθέσεις και συμπυκνώσεις. Σε κάθε περίπτωση, αυτό που έχει σημασία, ιδιαίτερα υπό το φως των πρόσφατων εξελίξεων, είναι ότι η κυβερνητική αλαζονεία, πως το εκλογικό αποτέλεσμα του 2023 θα έκλεινε την υπόθεση των Τεμπών, διαψεύστηκε οικτρά.
Οι κινητοποιήσεις τώρα τι χαρακτήρα λαμβάνουν; Πού αποδίδονται κοινωνικά οι ευθύνες και πώς θα επηρεαστεί το εκλογικό τοπίο, κατά τη γνώμη σας;
Πρώτα και κύρια, πρέπει να αναγνωρίσουμε την καθοριστική συμβολή του Συλλόγου «Τέμπη 2023» και τις επίμονες προσπάθειες των γονέων που πρωταγωνίστησαν την τελευταία διετία, ώστε η υπόθεση να λάβει διεθνείς διαστάσεις και να ενισχυθεί η συλλογική απαίτηση για πλήρη διερεύνηση όλων των πτυχών του εγκλήματος, απόδοση ποινικών ευθυνών για όλους τους υπεύθυνους και λήψη ουσιαστικών μέτρων, ώστε να μην επαναληφθεί ποτέ μια τέτοια τραγωδία. Όσον αφορά τις συγκεντρώσεις της Κυριακής 26ης Ιανουαρίου 2025, εντυπωσιάζουν τόσο το εύρος της συμμετοχής, όσο και η ταχύτητα διάχυσης των κινητοποιήσεων, ο ρόλος των μέσων κοινωνικής δικτύωσης και ο διεθνής χαρακτήρας τους. Είναι πρόωρο να μιλήσουμε για τον πιθανό αντίκτυπο στο εκλογικό τοπίο. Το μείζον κοινωνικό και πολιτικό ζητούμενο παραμένει η πραγματική δικαίωση, με τον επόμενο κρίσιμο σταθμό να είναι η επιτυχία των κινητοποιήσεων και της γενικής απεργίας στις 28/2. Σε αυτό το πλαίσιο, από ερευνητική σκοπιά, είναι σημαντικό να διερευνηθούν οι νοηματικές πλαισιώσεις της συλλογικής δράσης, όπως αναλύονται στην πολιτική κοινωνιολογία. Ανατρέχοντας στην έρευνα του Eteron για τις κινητοποιήσεις του Μαρτίου 2023, ξεχωρίζουν δύο βασικά ευρήματα σε σχέση με τη διαγνωστική (ορισμός του προβλήματος και απόδοση ευθύνης) και την προγνωστική (προτεινόμενες λύσεις) πλαισίωση: Πρώτον, η απόπειρα περιορισμού της ευθύνης σε ένα «ανθρώπινο λάθος» απέτυχε. Αντιθέτως, αναδείχθηκαν οι δομικές και συνολικές πολιτικές ευθύνες για την κατάσταση των σιδηροδρόμων. Και δεύτερον, στην ερώτηση «Τι πιστεύετε ότι πρέπει να αλλάξει για να είναι ασφαλείς οι μεταφορές;», αποτυπώθηκε η ισχυρή αποδοκιμασία της ιδιωτικοποίησης των σιδηροδρόμων και η πλειοψηφία των νέων τάχθηκε υπέρ της επανακρατικοποίησης του επιβατικού έργου στο σύνολό του. Σήμερα, δύο χρόνια μετά, με τη νέα έξαρση των συλλογικών δράσεων, μαζί με την αποτροπή οποιασδήποτε απόπειρας συγκάλυψης, είναι σημαντικό να δυναμώσει η αντίσταση στις ιδιωτικοποιήσεις των δημόσιων αγαθών και η διεκδίκηση για επανακρατικοποίηση του ΟΣΕ, καθώς και για ασφαλείς, ποιοτικές και οικονομικά προσιτές συγκοινωνίες.
Ένα ακόμα κρίσιμο σημείο του ζητήματος έγκειται και στη λειτουργία της δικαστικής εξουσίας. Η εμπιστοσύνη των πολιτών (και) σ’ αυτό τον θεσμό βαίνει μειούμενη -και όχι άδικα. Τι σημαίνει αυτό για μια κοινωνία;
Τα πολύ χαμηλά ποσοστά εμπιστοσύνης στο σύστημα απονομής δικαιοσύνης είχαν ήδη καταγραφεί στην έρευνα του Eteron, δύο μήνες μετά την τραγωδία των Τεμπών, όταν μόλις το 28,7% των ερωτηθέντων δήλωναν ότι εμπιστεύονται πολύ ή αρκετά τη δικαιοσύνη. Όπως δείχνουν πρόσφατες έρευνες, όπως αυτή της ALCO, η εμπιστοσύνη παραμένει σήμερα σε εξίσου χαμηλά επίπεδα −κάτι που δεν προκαλεί ιδιαίτερη έκπληξη, αν ληφθούν υπόψη οι δικαστικές αποφάσεις σε σκάνδαλα, όπως αυτό των υποκλοπών, καθώς και η εδραιωμένη πεποίθηση των πολιτών ότι επικρατεί ατιμωρησία όταν εμπλέκονται οικονομικά και πολιτικά ισχυροί παράγοντες. Άλλωστε, δεν είναι τυχαίο ότι, σύμφωνα με τη δημοσκόπηση της ALCO, το 72% των πολιτών πιστεύει πως υπήρξε προσπάθεια συγκάλυψης από την κυβέρνηση −μια άποψη που κυριαρχεί ακόμη και μεταξύ των ψηφοφόρων της Νέας Δημοκρατίας. Αν και στη βιβλιογραφία υπάρχουν αντικρουόμενες απόψεις σχετικά με τη σχέση πολιτικής εμπιστοσύνης και πολιτικής συμμετοχής, υπάρχει πλέον ισχυρή τεκμηρίωση ότι η δυσπιστία απέναντι στους θεσμούς, αντί να αποθαρρύνει την πολιτική συμμετοχή, μπορεί να οδηγήσει στην ενίσχυση μη θεσμικών μορφών συλλογικής δράσης. Επιπλέον, μπορεί να αποτελέσει πηγή δημοκρατικής ανανέωσης και να συμβάλει στην ανασυγκρότηση της κοινωνικής και πολιτικής εμπιστοσύνης από τη βάση και σε νέες βάσεις.
Το έγκλημα των Τεμπών, δηλαδή, μπορεί να αποτελέσει αφορμή για αναστοχασμό και της ευρύτερης κουλτούρας, αλλά και λειτουργίας του συστήματος; Παρατηρούνται τέτοιες επιδράσεις;
Κατά τη διάρκεια του Μαρτίου του 2023, είχε διατυπωθεί η άποψη ότι βρισκόμασταν μπροστά σε ένα μετασχηματιστικό συμβάν με σημαντικές επιπτώσεις στην ελληνική κοινωνία. Ωστόσο, μετά την κάμψη εκείνης της φάσης των κινητοποιήσεων και τις εκλογές του 2023, αυτή η εκτίμηση τέθηκε εν αμφιβόλω. Σήμερα, δύο χρόνια αργότερα, αν δούμε τη μεγάλη εικόνα και εστιάσουμε στις μακρόσυρτες διαδικασίες συγκρότησης πολιτικών ταυτοτήτων, μπορούμε να διακρίνουμε βαθιές και πολυεπίπεδες επιδράσεις στις κοινωνικές συνειδήσεις. Χάρη στην επιμονή των γονέων των θυμάτων, έχει διαμορφωθεί μια κοινωνική συσπείρωση που αμφισβητεί τον φόβο, την ανημπόρια και τον κυνισμό της αποδοχής του «δεν υπάρχει εναλλακτική». Η κινητοποιητική δύναμη των συνθημάτων «Δεν έχω οξυγόνο», «Καμία συγκάλυψη», «Δικαιοσύνη» και η νέα συλλογική αυτοπεποίθηση που χτίζεται στους δρόμους δείχνουν ότι, ακόμη και στους χαλεπούς καιρούς που διανύουμε, υπάρχουν –υπό προϋποθέσεις– δυνατότητες αμφισβήτησης του αρνητικού συσχετισμού δύναμης και συνολικής αντιπαράθεσης με το σύστημα που βασίζεται στην εκμετάλλευση, το κέρδος και την ατιμωρησία.
Σημείωση:
1. Κώστας Γούσης και Λουκία Κοτρωνάκη (2024). «Η Νέα Γενιά στο Καλειδοσκόπιο: Συλλογικές δράσεις, Συναισθήματα και Εκλογική Συμπεριφορά στην Ελλάδα του 2023». Eteron – Ινστιτούτο για την Έρευνα και την Κοινωνική Αλλαγή. Διαθέσιμο στο: https://eteron.org/ebook-i-nea-genia-sto-kaleidoskopio/
Τζέλα Αλιπράντη
Η ΕΠΟΧΗ
