«Τελευταία ανάσα»: η νέα ταινία του βγαίνει στις αίθουσες, με τον ίδιο να μας μιλάει για την κατανόηση του άλλου ως βασική μορφή πολιτικής πράξης.
Του μιλήσαμε στο σπίτι του, σαν είχε έρθει στην Ελλάδα πριν από δύο μήνες, καθώς η νέα του ταινία «Τελευταία ανάσα» προβλήθηκε στο πλαίσιο του Πρωτοποριακού Φεστιβάλ της Ταινιοθήκης, όπου μίλησε και τιμήθηκε. Σε λίγες μέρες το εξαιρετικό αυτό φιλμ βγαίνει στις αίθουσες. Πρόκειται για έναν ύμνο στη ζωή, μέσα από την περιγραφή του τέλους της. «Η αρχή και το τέλος είναι ένα» μας λέει ο Κώστας Γαβράς, που δεν χρειάζεται περαιτέρω συστάσεις. «Το ενδιάμεσο καλείσαι να αποφασίσεις πώς θα το διαχειριστείς. Σαν ήμουν μικρός, σε μια κηδεία στο χωριό, ο παππούς μου είχε μείνει δίπλα στο μνήμα. Σαν ο παπάς έλεγε για τον Παράδεισο και τον ουρανό και όλα αυτά, ο παππούς με κράτησε γερά και μου έδειξε τον τάφο. Τότε πήρα ένα μεγάλο μάθημα: πως η γη είναι το σπίτι μας. Το χώμα το υλικό μας. Και η δημιουργία ο σκοπός μας». Αυτά μας είπε ο σπουδαίος σκηνοθέτης, και πόσα ακόμα…
● Θα σας ρωτήσω αυτό που είχα πάντα απορία πάνω στο έργο σας: κατορθώνετε να είστε ρεαλιστής και να προβάλλετε το συναίσθημα, δίχως να γίνεστε ούτε μελό, αλλά κυρίως δεν έχετε ολισθήσει στον κυνισμό. Παρ’ όλη την πείρα και τα χρόνια σας. Πώς το καταφέρατε αυτό;
Δεν ξέρω. Ναι, προσπαθώ να μη γίνω κυνικός – έχετε δίκιο. Ισως έμαθα από τους γονείς μου, ίσως από την οικογένειά μου, σίγουρα από τη γυναίκα μου που με έχει βοηθήσει στο να διατηρώ το ενδιαφέρον μου για τον άλλον. Προσέξτε: όχι το ενδιαφέρον για να τον απορρίψω, να τον κρίνω και να τον κατακρίνω, αλλά το ενδιαφέρον για να τον καταλάβω, να μάθω κάτι γι’ αυτόν και από αυτόν.
Αυτό είναι ταυτόχρονα ένα συνεχές συναίσθημα και μια εδραιωμένη πεποίθηση μέσα μου πλέον. Είναι συνεχές ως αίσθημα και ως πεποίθηση και επιτρέπει, προσφέρει μάλλον, πολύ καλές στιγμές και φανερώνει εξαιρετικά ενδιαφέρουσες εικόνες, που σε εξελίσσουν ως άνθρωπο και ως καλλιτέχνη. Θεωρώ πως, ειδικά τώρα, με τα όσα συμβαίνουν σε παγκόσμιο αλλά και εθνικό επίπεδο (τόσο στην Ελλάδα όσο και στη Γαλλία, τις δύο πατρίδες μου), η κατανόηση του άλλου, του όποιου άλλου, είναι η νέα, βασική μορφή πολιτικής πράξης και πρακτικής.
● Δηλαδή μας λέτε πως δεν έχετε απογοητευτεί σε τέτοιο βαθμό ώστε να απομακρυνθείτε από τα όσα μας περιγράψατε.
Φυσικά έχω απογοητευτεί. Εχω απογοητευτεί για κάποια πράγματα πάνω στα οποία δούλεψα, συνάντησα ανθρώπους στους οποίους είχα εμπιστοσύνη και με απογοήτευσαν. Ωστόσο οι περισσότεροι με τους οποίους συνεργάστηκα μου άφησαν πολύ θετικές σκέψεις και αισθήματα. Αν τώρα μιλάμε για πιο «μεγάλα» πράγματα, όπως η Αριστερά για παράδειγμα… Λένε, είσαι αριστερός. Εγώ δεν λέω «είμαι αριστερός». Λέω «είμαι ο Κώστας Γαβράς, σκέπτομαι όπως σκέπτομαι, κάποια πράγματα με ενδιαφέρουν, τα άλλα όχι. Ωστόσο, δεν αποφασίζω όταν φτάσει η στιγμή να ψηφίσω. Γιατί τελικά η Αριστερά πολλές φορές περιορίζεται σε αυτή την ψήφο και αυτό είναι λάθος. Για μένα, Αριστερά είναι τρόπος ζωής, συμπεριφοράς και σκέψης. Αριστερά είναι ο τρόπος που δέχεσαι τους άλλους. Είναι μια συνέχεια, δεν έχει τέλος ή «διάλειμμα». Αριστερός σημαίνει ανθρωπιστής. Σημαίνει αντιλαμβάνομαι τη σχέση με την κοινωνία και με την ηθική της κοινωνίας.
Εχω δει πολλούς να λένε πως είναι χριστιανοί και να φέρονται δίχως ίχνος αγάπης και συμπόνιας και έχω δει άλλους να δηλώνουν αριστεροί και να είναι μόνο κατ’ όνομα. Ο,τι δηλώσεις, δεν σημαίνει ότι είσαι κιόλας. Ούτε άνθρωπος καν: δεν γεννιόμαστε άνθρωποι – γινόμαστε άνθρωποι. Αυτό αποδεικνύεται περίτρανα από τα όσα ζούμε παγκοσμίως (και) τώρα. Γεννιόμαστε ένα μικρό ζώο και σιγά σιγά προσπαθούμε να γίνουμε άνθρωποι. Λέω τη λέξη με την αρχαιοελληνική της έννοια και όπως αυτή περιγράφεται και από τις θρησκείες, που μιλάνε για την αγάπη και την αλληλοκατανόηση.
● Βρισκόμαστε τη μέρα της δολοφονίας του Γρηγορόπουλου. Το κέντρο έχει κλείσει από αστυνομικούς. Οι άνθρωποι δεν μπορούν να διαδηλώσουν ειρηνικά, ούτε για τους ζωντανούς, ούτε για τους πεθαμένους τους. Το είδαμε και με τις πορείες για το έγκλημα στα Τέμπη – πάντα ρίχνουν δακρυγόνα, κρότου-λάμψης κ.λπ. Αρα έχουμε ουσιαστικά μια πολιτική καταστολή της δημόσιας έκφρασης του πένθους. Η ταινία σας, δε, μιλάει ακριβώς γι’ αυτό: για τη διαχείριση της ζωής, κοντά στον θάνατο. Για την ιδέα της ζωής και τη σύλληψη του θανάτου, σε πρακτικό και σε φιλοσοφικό επίπεδο.
Οπως λέτε κι εσείς και όπως φαίνεται και στην ταινία, όλος ο δυτικός πολιτισμός, σύγχρονος και αρχαίος, βασίστηκε στη «μελέτη του θανάτου». Η αρχαία ελληνική φιλοσοφία είναι ακριβώς αυτό («Φιλοσοφία μελέτη θανάτου εστί») και ο σύγχρονος πολιτισμός επιβάλλει καταναλωτικά πρότυπα και τρόπους ζωής και σκέψης ώστε να μας «ξεγελάσει» πως δεν θα πεθάνουμε ποτέ. Ταυτόχρονα, ναι, ο ίδιος ο θάνατος δεν δικαιώνεται ως δικαίωμα σε αυτόν πλέον – αλλά ούτε και η ζωή πολλές φορές… Θυμάμαι σαν ήμουν μικρός στην Πελοπόννησο, το πένθος ήταν ουσιαστικό. Πηγαίναμε όλοι μαζί πίσω από τον θάνατο, χτυπούσαμε την καμπάνα σχεδόν όλη την ημέρα και εμείς τα παιδιά θέλαμε να τη χτυπήσουμε την καμπάνα γιατί έχει έναν ορισμένο ρυθμό. Καταλαβαίναμε, δηλαδή, και μόνο από τον ρυθμό της καμπάνας πως συνέβη κάτι το οριστικό, πως από δω και πέρα πρέπει να σκεφτούμε τη συνέχεια διαφορετικά, με βάση την έλλειψη κάποιου πλέον. Ηταν πολύ ενδιαφέρον. Σήμερα όλο αυτό το τελετουργικό, η συνειδητοποίηση της απώλειας, το μοίρασμα του πόνου – όλα αυτά χάθηκαν τελείως. Χάθηκαν εξαιτίας των μεγαλουπόλεων. Οσον αφορά τις εξουσίες, αυτές θέλουν να είναι ισχυρές και ήρεμες. Γι’ αυτό μας λένε: Εσείς έχετε άδικο, εμείς δίκιο. Το πένθος σας δεν είναι καλό. Αφήστε, θα το κάνουμε εμείς για εσάς… Γι’ αυτό αποφεύγουν όλες τις εκδηλώσεις. Τις εκδηλώσεις που δεν θέλουν να υπάρχουν γιατί οδηγούν τον πολίτη σε συνειδητοποιήσεις που προκαλούν τριγμούς στην εξουσία τους.
● Αρα τελικά τι θα πούμε; Οτι η έκφραση του πένθους είναι μια επαναστατική πράξη;
Ακριβώς αυτό είναι. Το έχω ζήσει με πολλές αφορμές στη ζωή μου, και προσωπικά και καλλιτεχνικά – το «Ζ» τι ήταν εξάλλου; Η συνειδητοποίηση της αλήθειας μέσα από μια δολοφονία, ένα πένθος. Τώρα, με την «Τελευταία ανάσα», καταλαβαίνουμε τη ζωή μέσα από τις τελευταίες στιγμές της και τη διαχείριση αυτών: Ποιος έχει δικαίωμα πάνω στη ζωή σου και στον θάνατό σου. Ποιος έχει ευθύνη. Την ταινία δεν την έκανα για τους πεθαμένους, την έκανα για τους ζωντανούς!
● Στο φιλμ ακούγεται κάποια στιγμή πως «το τέλος της ζωής δεν είναι θάνατος, είναι ζωή».
Ακριβώς, είναι πάντα ζωή. Υπάρχει η έκφραση που διάβασα σε ένα ελληνικό βιβλίο αρχαίας φιλοσοφίας που λέει ότι ο θάνατος δεν υπάρχει για τους ζωντανούς, δεν υπάρχει ούτε για τους πεθαμένους φυσικά. Οι φιλόσοφοί μας μίλησαν για έννοιες απλές, λέγοντας μεγάλες αλήθειες. Η ζωή αλλά και η αιωνιότητα του θανάτου και η αιωνιότητα του νεκρού στη ζωή μετά τον θάνατό του – όλα αυτά εξαρτώνται από τους ζωντανούς. Εχουμε χρέος να κατανοήσουμε και να αποδεχθούμε τον θάνατο, ώστε να διεκδικήσουμε και τη ζωή μας και το τέλος της, για μας και για τους συνανθρώπους μας. Το χειρότερο δεν είναι ο θάνατος για τον άνθρωπο – είναι ο φόβος του θανάτου. Αυτόν τον φόβο εργαλειοποιούν οι διάφορες εξουσίες (διαπροσωπικές, οικογενειακές, θρησκευτικές, πολιτικές) ώστε να μας κρατάνε υπόδουλους.
● Εσείς το έχετε σκεφτεί για σας; Το βιολογικό τέλος για σας;
Διαβάζοντας πολύ και με την ηλικία και βλέποντας τι γίνεται γύρω μου, προσπαθώ να βρω τη γαλήνη αυτής της στιγμής. Δεν ξέρω πώς. Προσπαθώ να τη σκεφτώ και να την οραματιστώ ως μια στιγμή μέσα σε γαλήνη, όχι σε φόβο. Οχι σε φωνές. Οχι σε εξετάσεις, ενέσεις, χειρουργικές επεμβάσεις και όλα όσα κάνουν για να κρατήσουν με το ζόρι έναν άνθρωπο στη ζωή. Οταν είναι να «φύγω», θέλω να με αφήσουν να «φύγω». Πρέπει να το δεχτούν και αυτοί που ζουν ξέρεις – αυτό δείχνω και στο φιλμ.
Και αυτοί που ζουν νιώθουν ως χρέος τους να συνεχιστεί η ζωή σου, μα είναι τελείως χωρίς αξία κάτι τέτοιο. Γιατί; Γιατί υποφέρει όποιος είναι να «φύγει» και έχει δικαίωμα να «φύγει» με αξιοπρέπεια. Να αποχαιρετιστεί και να απελευθερωθεί. Δεν υπάρχει, δυστυχώς, σήμερα στον κόσμο θεσμικός τρόπος να «φύγεις» σαν εσύ το αποφασίσεις – στην Ελβετία που γίνεται, είσαι μόνος. Μα είναι δυνατόν να είσαι αναγκασμένος να είσαι μόνος εκείνες τις στιγμές; Τι φοβόμαστε πια τόσο πολύ; «Ζούμε τόσα χρόνια μια κακή ζωή και προσπαθούμε να έχουμε καλό θάνατο» ακούγεται στην ταινία και πόσο έτσι είναι.
● Μιλώντας για το τέλος της ζωής, μιλάμε αναπόφευκτα για την ίδια τη ζωή. Που τώρα «κυβερνάται» από κεφαλαιοκράτες και θεσμικά πλέον, ενώ η Ακροδεξιά επελαύνει. Και στην Ε.Ε., οι δύο πυλώνες, Γαλλία και Γερμανία, έχουν ανίσχυρες κυβερνήσεις. Δεν μιλάω καν για την Ελλάδα…
Ζούμε σε έναν κόσμο απεριόριστων δυνατοτήτων που όμως, αν και διαφημίζουν πως είναι για όλους, είναι τελικά για τους λίγους. Οι δισεκατομμυριούχοι παίρνουν σιγά σιγά την εξουσία, αλλά δεν παίρνουν μόνο αυτήν: παίρνουν και τα μέσα ενημέρωσης, εξαγοράζουν δικαστές. Στη Γαλλία προ μηνών δύο πολύ πλούσιοι αγόρασαν μια σχολή δημοσιογραφίας: πλέον θα «φτιάχνουν» τους δημοσιογράφους που θέλουν. Οταν δεν υπάρχει σωστή ενημέρωση, δεν υπάρχει δημοκρατία. Για ποιον «ελεύθερο, δυτικό κόσμο» μιλάμε; Είναι γελοίο να μην αντιλαμβανόμαστε ούτε τώρα το τι πραγματικά συμβαίνει – έχουμε ευθύνη. Στη Γαλλία όπου ζω, οι πολίτες είναι σε κατάθλιψη. Ο Μακρόν έκανε κάτι πολύ αρνητικό: έκανε εκλογές και σαν να μην έφτανε αυτό, δεν σεβάστηκε και το αποτέλεσμά τους. Ηταν αστείο να θεωρήσει πως θα μείωνε τα ποσοστά της Ακροδεξιάς με τις εκλογές – τώρα που φαίνεται πως θα πάρουν δήμους και περιφέρειες, θα είναι πολύ δύσκολα τα πράγματα… Ξέρετε, η Ακροδεξιά δεν είναι μόνο εγκληματική – φέρει μέσα της κάθε κακό. Αυτό όμως που παρατηρώ είναι πως και οι δικές μας δημοκρατίες πάσχουν: δεν γίνεται να μην υπάρχει δικαιοσύνη. Η δικαιοσύνη είναι η βάση για τη ζωή. Δικαιοσύνη και ειρήνη πάνε μαζί. Ο Λαμπράκης, για παράδειγμα, έβαλε πάνω απ’ όλα τη δικαιοσύνη και την ελευθερία. Δικαιοσύνη είναι και το δίκαιο του εργάτη, είναι και η κοινωνική, και η εκπαιδευτική, και η φυλετική. Η δημοκρατία θα μπορούσε να είναι ανάχωμα στην επέλαση της εξουσίας των λίγων που θέλουν όλο και περισσότερα, αλλά η δημοκρατία τούς ανήκει. Ανήκει σε όσους έχουν τα μέσα ενημέρωσης. Γι’ αυτό προσωπικά συνεχίζω να κάνω ταινίες: για να παραμένω ελεύθερος. Εχω ανάγκη να εργάζομαι γιατί με θέτει σε κίνηση. Κίνηση θετική. Το να δημιουργείς το οτιδήποτε είναι εξέλιξη για όλους. Λέμε πως κάποιος γεννάει και αυτό είναι το θαύμα της ζωής – γιατί να μην είναι «θαύμα» και η συνέχειά της και το τέλος της; Ολα είναι πολιτικά – και η δημιουργία. Αυτή μαζί με την κατανόηση του άλλου είναι και πολιτική και επαναστατική πράξη. Και δεν πρέπει να σταματήσουμε να κάνουμε τίποτα από τα δύο.
♦ Η ταινία «Τελευταία ανάσα» θα κυκλοφορήσει στις ελληνικές αίθουσες στις 20/2 από τη Rosebud.21. Ο Κώστας Γαβράς υπογράφει το σενάριο της ταινίας, βασιζόμενος στο βιβλίο «Le Dernier Souffle» των Ρεζί Ντεμπρέ και Κλοντ Γκρανζ, ενώ επιμελείται και το μοντάζ. Μεταξύ των πρωταγωνιστών είναι οι Ντενί Πονταλιντές, Καντ Μεράντ, Μαριλίν Καντό, Σαρλότ Ράμπλινγκ, Αντζελα Μολίνα, Καρίν Βιάρ, Χίαμ Αμπας, Αγκάτ Μπονιτζέρ, Γιώργος Χωραφάς, καθώς και αρκετά μέλη της πραγματικής οικογένειας του Γαβρά (όπως τα εγγόνια του). Την παραγωγή έχουν αναλάβει η σύζυγός του, Μισέλ Ρέι (KG Productions), ο Αλεξάντρ Γαβράς και ο ίδιος ο σκηνοθέτης.
Νόρα Ράλλη
ΕΦΗΜΕΡΙΔΑ ΤΩΝ ΣΥΝΤΑΚΤΩΝ
