Μία συνέντευξη για το λαϊκισμό, την οικονομία περιστασιακής απασχόλησης και τη σπουδαιότητα της διεθνούς αλληλεγγύης
Ο βρετανός σκηνοθέτης Κέν Λόουτς είναι μια από τις πιο γνωστές κινηματογραφικές φωνές της εποχής μας. Ένας βαθιά αφοσιωμένος καλλιτέχνης, βραβευμένος δύο φορές με Χρυσό Φοίνικα, που συχνά παίρνει θέση πάνω σε καίρια κοινωνικά και πολιτικά ζητήματα. Κινηματογραφικά έχει ασχοληθεί με τον ισπανικό εμφύλιο πόλεμο (Γη και ελευθερία), την απεργία καθαριστριών στο Λος Άντζελες (Ψωμί και τριαντάφυλλα), τον πόλεμο στο Ιράκ (Ιρλανδέζικος δρόμος), τον πόλεμο για ανεξαρτησία της Ιρλανδίας (Ο άνεμος χορεύει το κριθάρι), την απουσία του κράτους πρόνοιας (Εγώ, ο Ντάνιελ Μπλέικ). Ενώ η αποκαλούμενη «λαϊκίστικη εξέγερση» πυροδότησε πολλή συζήτηση για το ρόλο των οικονομικών ανισοτήτων και τον κοινωνικό αποκλεισμό, ο Κεν Λόουτς αποδείχτηκε ένας από τους μεγαλύτερους αφηγητές της εργατικής συνείδησης και των μετασχηματισμών της μέσα από το νεοφιλελευθερισμό. Ο ιταλός συγγραφέας και πολιτικός ακτιβιστής, Λορέντζο Μαρσίλι, συζητά με τον Λόουτς για το ρόλο της τέχνης σε στιγμές πολιτικού μετασχηματισμού, την εξέλιξη της εργατικής τάξης, τη σημασία του ταξικού αγώνα σήμερα και τις αποτυχίες της αριστεράς να εμπνεύσει ριζοσπαστικές αλλαγές.
Η συνέντευξη είναι μέρος του ντοκιμαντέρ του Λορέντζο Μαρσίλι “Demos”, στο οποίο ερευνάται η διεθνής αλληλεγγύη, δέκα χρόνια μετά το ξέσπασμα της οικονομικής κρίσης.
Τη συνέντευξη πήρε ο Λορέντζο Μαρσίλι
Ο ρόλος της τέχνης για την πολιτική αλλαγή μας έχει απασχολήσει βαθιά κατά το παρελθόν. Σήμερα, βρισκόμαστε σε μια φάση μεγάλων γεωπολιτικών μετασχηματισμών και παγκόσμιου αποπροσανατολισμού. Ποιος πιστεύετε ότι πρέπει να είναι ο ρόλος της δημιουργικότητας σε αυτή τη συγκυρία;
Γενικά πιστεύω ότι, όσον αφορά την τέχνη, η μόνη σου ευθύνη είναι να λες την αλήθεια. Κάθε πρόταση που ξεκινά με τη φράση «η τέχνη θα έπρεπε…» είναι λάθος, καθώς αντανακλά τη φαντασία ή την προσδοκία ανθρώπων των τεχνών και των γραμμάτων ή περιγράφει τους διαφορετικούς ρόλους που μπορεί να παίξει η τέχνη. Πρέπει να αναδείξουμε τις θεμελιώδεις αρχές, σύμφωνα με τις οποίες μπορούν να συμβιώσουν οι άνθρωποι. Ο ρόλος των συγγραφέων, των διανοουμένων και των καλλιτεχνών είναι να εστιάσουν πάνω σε αυτές τις βασικές αρχές. Πρέπει να έχουμε συνείδηση της μακράς ιστορίας αγώνων, ώστε αν χρειαστεί κάποια στιγμή να κάνεις μια τακτική υποχώρηση, να έχεις συνείδηση ότι πρόκειται για υποχώρηση, έχοντας πάντα ως στόχο την τήρηση των βασικών αρχών. Αυτό είναι κάτι που μπορούν να κάνουν όσοι σκέφτονται μακροπρόθεσμα τη στρατηγική τους.
Το ανθρώπινο στοιχείο δεν αποτελεί απλά μια αντανάκλαση της θεωρίας, αλλά είναι το επίκεντρο στο έργο σας και έτσι πολιτικοποιείται. Συμφωνείτε ότι η τέχνη έχει τη δύναμη να αναδείξει το γεγονός ότι άνθρωποι βρίσκονται πίσω από τις μεγάλες οικονομικές και πολιτικές εξελίξεις;
Απολύτως. Ο άνθρωπος είναι η πολιτική, είναι οι ιδέες, είναι οι σκληροί αγώνες που δίνει. Το τι άνθρωποι γινόμαστε καθορίζεται από τις επιλογές που κάνουμε, αφού είμαστε οι επιλογές μας. Το πώς λειτουργεί μια οικογένεια δεν γίνεται βάση μιας αφηρημένης αντίληψης της έννοιας μητέρα, γιος, πατέρας, κόρη. Εξαρτάται από τις οικονομικές συνθήκες που βιώνουμε, από την εργασία που κάνουμε, από το χρόνο που περνάμε μαζί. Η οικονομία και η πολιτική εξαρτώνται από τον τρόπο που ζούμε τις ζωές μας και είναι εκείνες οι ανθρώπινες στιγμές στη ζωή μας, που είναι συχνά αστείες ή πολύ στενάχωρες, που βρίθουν από αντιφάσεις και πολυπλοκότητα. Οι συγγραφείς, με τους οποίους έχω συνεργαστεί, αλλά και εγώ πιστεύουμε ότι η σχέση ανάμεσα στην προσωπική κωμωδία της καθημερινής ζωής και στο οικονομικό πλαίσιο εντός του οποίου αυτή διαδραματίζεται είναι πολύ σημαντική.
Επομένως, είναι διαλεκτική η σχέση ανάμεσα στην οικονομική αλλαγή που μετασχηματίζει την ανθρώπινη συμπεριφορά και την ανθρώπινη συμπεριφορά, η οποία μέσα από τη συλλογική δράση, μετασχηματίζει τις οικονομικές σχέσεις.
Ας πάρουμε το παράδειγμα ενός εργάτη. Η οικογένειά του/της είναι ή προσπαθεί να είναι λειτουργική, αλλά το κάθε μέλος της ξεχωριστά είναι αδύναμο γιατί δεν έχει καμία εξουσία. Είναι δημιουργήματα αυτής της κατάστασης. Ωστόσο, πιστεύω βαθιά στη σημασία της συλλογικής δύναμης. Και εδώ δυσκολεύουν τα πράγματα. Δεν είναι εύκολο να αφηγηθείς μια ιστορία, όπου η συλλογική δύναμη είναι καταφανής. Από την άλλη, είναι συχνά πρόχειρο και ανόητο να τελειώνεις κάθε ταινία με μια γροθιά υψωμένη στον αέρα και μια μαχητική έκκληση για δράση. Αυτό είναι ένα διαρκές δίλημμα: πώς μπορείς να πεις την ιστορία μιας οικογένειας εργατών, την οποία έχουν καταστρέψει με τραγικό τρόπο οι οικονομικές και πολιτικές συνθήκες, και να μην σου μείνει το αίσθημα της απελπισίας;
Αυτό που με γεμίζει ελπίδα, ακόμα και σε μια ζοφερή ταινία όπως είναι το «Εγώ, ο Ντάνιελ Μπλέικ», είναι ότι βλέπουμε από τη μια τον αμείλικτο κρατικό μηχανισμό και από την άλλη αναδύεται η επιμονή στην αλληλεγγύη: Οι φτωχοί βοηθούν ο ένας τον άλλο, οι άνθρωποι σταματούν και χειροκροτούν τον Ντάνιελ Μπλέικ όταν γράφει με σπρέι στο τοίχο έξω από την Υπηρεσία Ευρέσεως Εργασίας. Αυτά δείχνουν ότι δεν έχουμε μετατραπεί πλήρως σε homo economicus, ότι υπάρχει ακόμα η σπίθα της αντίστασης στην εμπορευματοποίηση των ζωών μας.
Αυτό είναι που δεν καταλαβαίνουν οι εκπρόσωποι της μεσαίας τάξης: Οι εργάτες όταν τους χαμογελούν… μπορεί και να τους δουλεύουν. Στα χαρακώματα γράφεται μια πικρή κωμωδία, και εκεί, ακόμα και στα πιο σκοτεινά μέρη, είναι που αναδύεται η αντίσταση. Βλέπουμε συνεχώς να αυξάνονται τα συσσίτια, όπου μπορούμε να δούμε πια τα δύο πρόσωπα της κοινωνίας μας. Στο «Εγώ, ο Ντάνιελ Μπλέικ» όταν μια γυναίκα δίνει το πακέτο με τρόφιμα σε μια άλλη γυναίκα που δεν είναι έτοιμη να φύγει με άδεια χέρια δεν την ακούμε να λέει «Ορίστε, πάρε τα δωρεάν τρόφιμα». Αντίθετα, της λέει «μπορώ να σε βοηθήσω με τα ψώνια σου;» Από τη μια βλέπουμε αυτή τη γενναιοδωρία, και από την άλλη βρίσκεται το κράτος, που συμπεριφέρεται συνειδητά με τον πιο βάρβαρο τρόπο, γνωρίζοντας ότι αυτό οδηγεί τους ανθρώπους στην πείνα και την εξαθλίωση. Η καπιταλιστική κοινωνία έχει εγκλωβιστεί σε αυτή τη σχιζοφρενική κατάσταση και αναμένει από εμάς να οργανώσουμε την αλληλεγγύη.
Δίνεται συχνά η αίσθηση πως η παραδοσιακή οικονομική αποξένωση έχει μεταμορφωθεί σε αποξένωση από το κράτος. Πιστεύεις ότι από εκεί πηγάζουν φαινόμενα όπως η άνοδος του εθνικισμού ή της ξενοφοβίας, ή ακόμα και το Brexit; Αν δούμε πέρα από τον αποδιοπομπαίο τράγο των μεταναστών, δημιουργείται η αίσθηση πως «δεν έχει απομείνει κανείς αντάξιός μου».
Πιστεύω πως η αποδοχή του δεξιού λαϊκισμού δείχνει την αποτυχία της αριστεράς, όπως συνέβη τις δεκαετίες του ’20 και του ’30. Η ρητορική των δεξιών κομμάτων στηρίζεται σε μια απλή ακολουθία: το πρόβλημα είναι ο γείτονάς σου, έχει διαφορετικό χρώμα, τα φαγητά που μαγειρεύει μυρίζουν διαφορετικά, σου παίρνει τη δουλειά, σου παίρνει το σπίτι. Και είναι πολύ επικίνδυνο ότι αυτή η επιχειρηματολογία έχει τη στήριξη των κυρίαρχων ΜΜΕ, την ανοχή αλλά και την προώθηση από τα δελτία ειδήσεων, όπου –για παράδειγμα- βλέπουμε πως στο BBC ο Νάιτζελ Φάρατζ έχει όσο τηλεοπτικό χρόνο χρειάζεται.
Η δουλειά σας επικεντρώνεται πάντα στην αλληλεγγύη της εργατικής τάξης. Έχετε ζήσει τη μετάβαση από τον μεταπολεμικό κοινωνικό καπιταλισμό στον νεοφιλελευθερισμό. Πώς θεωρείτε ότι έχει αλλάξει η ταξική αλληλεγγύη;
Το σημαντικότερο είναι η αποδυνάμωση των συνδικάτων. Τις δεκαετίες του ’50 και του ’60, υπήρχαν άνθρωποι που δούλευαν σε κοινωνικούς χώρους, όπως εργοστάσια, ορυχεία ή αποβάθρες και ήταν πιο εύκολη τότε η οργάνωση σε συνδικάτα. Ωστόσο, αυτές οι βιομηχανίες έχουν πια απαρχαιωθεί. Πλέον οι άνθρωποι εργάζονται με πιο κατακερματισμένο τρόπο. Όταν έχουμε τη δυνατότητα να σταματήσουμε την παραγωγή, τότε είμαστε και πιο δυνατοί. Όταν όμως δεν έχουμε αυτή τη δυνατότητα, τότε γινόμαστε σαφώς πιο αδύναμοι. Το πρόβλημα είναι πως πια η παραγωγή είναι τόσο κατακερματισμένη, λόγω και της παγκοσμιοποίησης, που η εργατική τάξη βρίσκεται στην Άπω Ανατολή ή τη Λατινική Αμερική.
Οι εργαζόμενοι σε επιχειρήσεις όπως το Deliveroo ή το Foodora, που βρίσκονται όλη τη μέρα πάνω σε ένα ποδήλατο για να κάνουν τις παραδόσεις, μπορεί να μην θεωρούν τους εαυτούς τους εργάτες.
Πράγματι, είναι πολύ σημαντικό ζήτημα αυτοί που εργάζονται σε εταιρείες φραντσάιζ ή αποκαλούνται «αυτοαπασχολούμενοι». Είναι ένα οργανωτικό ζήτημα που πρέπει να λύσει η εργατική τάξη.
Πιστεύετε ότι το ταξικό ζήτημα έχει ακόμα ουσία; Πολλοί δεν θεωρούν τους εαυτούς μέρος της εργατικής τάξης, παρότι είναι φτωχοί και πολλές φορές αισθάνονται εξαθλιωμένοι.
Η έννοια της τάξης, είναι κατά τη γνώμη μου, θεμελιώδης. Απλώς μετασχηματίζεται σύμφωνα με τις απαιτήσεις του κεφαλαίου για ένα διαφορετικό είδος εργατικού δυναμικού. Ωστόσο, συνεχίζει να αποτελεί εργατικό δυναμικό. Και εξακολουθεί να βρίσκεται υπό εκμετάλλευση και να παράγει υπεραξία, και μάλιστα ακόμα μεγαλύτερη από ότι παλιότερα. Το πιο σημαντικό είναι πως αν δεν κατανοήσουμε την έννοια της ταξικής πάλης, δεν μπορούμε να κατανοήσουμε τίποτα.
Μία από τις μεγαλύτερες προκλήσεις της εποχής είναι να καταφέρουμε να επανεκκινήσουμε την πάλη σε έναν κόσμο κατακερματισμένο, που κανένας δεν θεωρεί τον εαυτό του ως μέρος μιας ομάδας.
Η πρόκληση είναι να κατανοήσουμε την αναγκαιότητα. Ήταν πολύ αστείο όταν πολύ πρόσφατα βρέθηκα στην Ιαπωνία και συζητούσα με κάποιους ανθρώπους που έγραφαν ένα άρθρο και επέμενα να περιλάβουν την αναγκαιότητα της ταξικής σύγκρουσης. Μια πολύ καλή γυναίκα μου είπε «Θα προβάλουμε την ταινία σας σε κυβερνητικούς αξιωματούχους» και της απάντησα «Γιατί;» και μου είπε «Για να τους κάνουμε να αλλάξουν άποψη». Τότε της είπα «Μα αυτό ακριβώς εννοώ! Δεν θα αλλάξουν άποψη, είναι αφοσιωμένοι στην υπεράσπιση των συμφερόντων της άρχουσας τάξης και δεν μπορούν να πειστούν για το αντίθετο. Πρέπει να ανατραπούν!»
Είναι πολύ δύσκολο να βρεθείς στην απέναντι όχθη όταν η ιδέα του «να λειτουργεί το σύστημα ρολόι» είναι τόσο βαθιά ριζωμένη. Αυτή είναι μια από τις φρικτότερες κληρονομιές της σοσιαλδημοκρατίας, που πρέπει να πολεμήσουμε.
Είναι ένας αποτελεσματικός τρόπος κοινωνικού ελέγχου, όταν ο κόσμος πιστεύει ότι μπορεί να απευθυνθεί στο σύστημα και να ληφθούν υπόψη οι ανησυχίες του.
Για αυτό πρέπει να αναβιώσουμε την ιδέα των μεταβατικών αιτημάτων. Πρέπει να συγκροτήσουμε αιτήματα που είναι απολύτως εύλογα και υπηρετούν τα συμφέροντα της εργατικής τάξης.
Προτού κλείσουμε, δεν μπορώ να μην σας ρωτήσω για τη συμμετοχή σας στην καμπάνια για τις ευρωεκλογές.
Το είχα ξεχάσει αυτό!
Μου κάνει εντύπωση το γεγονός ότι η Ευρώπη δεν αποτέλεσε ποτέ πραγματικό αντικείμενο συζήτησης στο Ηνωμένο Βασίλειο. Ξαφνικά, μετά το Brexit, όλοι συζητούν για την Ευρωπαϊκή Ένωση και είναι το δεύτερο θέμα συζήτησης, μετά το ποδόσφαιρο. Πιστεύετε ότι υπάρχει ακόμα ελπίδα για την οικοδόμηση μιας διακρατικής δημοκρατίας ή είναι πια πολύ αργά;
Ειλικρινά δεν έχω απάντηση στο ερώτημά σας. Θεωρώ όμως ότι η διεθνής αλληλεγγύη είναι εξαιρετικά σημαντική. Μπορεί να οργανωθεί μέσα στην Ευρώπη; Δεν το ξέρω. Η δομή της Ευρωπαϊκής Ένωσης είναι τόσο πολύπλοκη, που είναι δύσκολο να φέρουμε την αλλαγή, χωρίς να ξεκινήσουμε από την αρχή. Προφανώς, κάθε αλλαγή πρέπει να εγκριθεί από κάθε κυβέρνηση και όλοι γνωρίζουμε πόσο δύσκολο είναι να γίνει αυτό πρακτικά. Είναι σαφές ότι χρειαζόμαστε μια άλλη Ευρώπη, που θα στηρίζεται σε διαφορετικές αρχές: στην κοινοκτημοσύνη, στον προγραμματισμό, στην εξομοίωση των οικονομιών, στη βιωσιμότητα και γενικά στην ισότητα.
Όμως, αυτό δεν μπορούμε να το κάνουμε όσο έχουν το προβάδισμα οι πολυεθνικές, όσο τα πάντα κινούνται γύρω από τα κέρδη, όσο ακόμα και το νομικό σύστημα λειτουργεί στην υπηρεσία του κέρδους. Ο Γιάνης Βαρουφάκης με διαβεβαιώνει ότι μπορούμε να τα καταφέρουμε. Πιστεύω ότι έχει δίκιο, τον εμπιστεύομαι, αλλά δεν ξέρω πώς θα το καταφέρουμε.
Μετάφραση από το politicalcritique.org: Ιωάννα Δρόσου
Πηγή: Η Εποχή
