Συζήτηση με τον Immanuel Wallerstein που δημοσιεύθηκε στο Truth-out.org – Είναι πάντα καλό να θυμόμαστε τη διάσημη φράση που είπε ο Μαρξ: «Αν αυτό είναι ο μαρξισμός, αυτό που είναι βέβαιο είναι ότι εγώ δεν είμαι μαρξιστής».
Τριάντα χρόνια μετά το τέλος του επονομαζόμενου υπαρκτού σοσιαλισμού συνεχίζουν να υπάρχουν εκδόσεις, συζητήσεις και συνέδρια σε όλο τον κόσμο για την ικανότητα του μαρξικού έργου να εξηγεί το παρόν. Σας εκπλήσσει ή πιστεύετε ότι οι ιδέες του Μαρξ θα συνεχίζουν να συναντιούνται με εκείνους που αναζητούν μια εναλλακτική στον καπιταλισμό;
Υπάρχει μια παλιά ιστορία για τον Μαρξ: τον πετάς έξω από τη μπροστινή πόρτα και εκείνος γλιστράει ξανά μέσα από το πίσω παράθυρο. Αυτό συνέβη για μια ακόμα φορά. Ο Μαρξ είναι σχετικός γιατί έχουμε να αντιμετωπίσουμε θέματα για τα οποία έχει ακόμα πολλά να μας πει και επειδή ό,τι είπε είναι διαφορετικό από αυτά που υποστήριξαν άλλοι συγγραφείς για τον καπιταλισμό. Πολλοί αρθρογράφοι και ερευνητές – όχι μόνο εγώ – βρίσκουν τον Μαρξ ιδιαίτερα χρήσιμο και σήμερα είναι σε μια από τις φάσεις της νέας του διασημότητας, παρά τις προβλέψεις από το 1989.
Η πτώση του τοίχους του Βερολίνου απελευθέρωσε το Μαρξ από τις αλυσίδες μιας ιδεολογίας που είχε λίγο να κάνει με τη δική του σύλληψη για την κοινωνία. Το πολιτικό τοπίο που ακολούθησε την έκρηξη της Σοβιετικής Ένωσης βοήθησε στο να ελευθερωθεί ο Μαρξ από το ρόλο του ηγετικού συμβόλου ενός κρατικού απαράτους. Γιατί η ερμηνεία του κόσμου από το Μαρξ συνεχίζει να συγκεντρώνει την προσοχή μας;
Πιστεύω πως όταν οι άνθρωποι σκέφτονται την ερμηνεία του κόσμου από τον Μαρξ με μία λέξη σκέφτονται την «ταξική πάλη». Όταν διαβάζω το Μαρξ υπό το φως των τρεχουσών εξελίξεων, για εμένα η ταξική πάλη σημαίνει τον απαραίτητο αγώνα εκείνου που αποκαλώ Παγκόσμια Αριστερά – που πιστεύω πως πασχίζει να αντιπροσωπεύσει το μισθολογικά κατώτερο 80% του παγκόσμιου πληθυσμού – ενάντια στην Παγκόσμια Δεξιά – που αντιπροσωπεύει περίπου το 1% του παγκόσμιου πληθυσμού. Ο αγώνας διεξάγεται για το υπόλοιπο 19%. Αφορά στο πως θα οδηγηθούν προς τη δική μας πλευρά και όχι προς την άλλη.
Ζούμε σε μια εποχή δομικής κρίσης του παγκόσμιου συστήματος. Ο υπαρκτός καπιταλισμός δεν μπορεί να επιβιώσει, αλλά κανένας δεν ξέρει στα σίγουρα τι θα τον αντικαταστήσει. Είμαι πεπεισμένος ότι υπάρχουν δυο πιθανότητες: η μια είναι αυτή που αποκαλώ «το Πνεύμα του Νταβός». Ο στόχος του Παγκόσμιου Οικονομικού Φόρουμ είναι να εγκαθιδρύσει ένα σύστημα που θα διατηρήσει τις χειρότερες πλευρές του καπιταλισμού: κοινωνική ιεραρχία, εκμετάλλευση και, πάνω απ’ όλα, συγκέντρωση του πλούτου. Η εναλλακτική είναι ένα σύστημα που πρέπει να είναι πιο δημοκρατικό και περισσότερο ισότιμο. Η ταξική πάλη είναι μια θεμελιώδης προσπάθεια για να επηρεάσουμε το μέλλον που θα αντικαταστήσει τον καπιταλισμό.
Ο προβληματισμός σας για τη μεσαία τάξη μου θυμίζει την ιδέα της ηγεμονίας του Antonio Gramsci, αλλά νομίζω ότι το θέμα είναι επίσης να κατανοήσουμε πώς να κινητοποιήσουμε τη μάζα των ανθρώπων, το 80% που αναφέρατε, ώστε να συμμετέχει στην πολιτική. Αυτό είναι ιδιαίτερα επείγον στον λεγόμενο παγκόσμιο Νότο, όπου συγκεντρώνεται η πλειοψηφία του παγκόσμιου πληθυσμού και όπου, τις τελευταίες δεκαετίες, παρά τη δραματική αύξηση των ανισοτήτων που παράγει ο καπιταλισμός, τα προοδευτικά κινήματα έχουν γίνει πιο αδύναμα από ό, τι στο παρελθόν. Στις περιοχές αυτές, η εναντίωση στη νεοφιλελεύθερη παγκοσμιοποίηση έχει συχνά διοχετευθεί στην υποστήριξη θρησκευτικών φονταμενταλισμών και ξενοφοβικών κομμάτων. Το φαινόμενο αυτό το βλέπουμε όλο και πιο συχνά και στην Ευρώπη.
Το ερώτημα είναι: Μήπως ο Μαρξ μας βοηθά να καταλάβουμε αυτό το νέο σενάριο; Πρόσφατα δημοσιευμένες μελέτες έχουν προτείνει νέες ερμηνείες του Μαρξ που θα μπορούσαν να συμβάλουν στο άνοιγμα και άλλων «πίσω παραθύρων» στο μέλλον, για να χρησιμοποιήσω την έκφρασή σας. Αποκαλύπτουν ένα συγγραφέα ο οποίος επέκτεινε την εξέταση των αντιφάσεων της καπιταλιστικής κοινωνίας σε άλλους τομείς πέρα από τη σύγκρουση μεταξύ κεφαλαίου και εργασίας. Στην πραγματικότητα, ο Μαρξ αφιέρωσε πολύ από τον χρόνο του στη μελέτη των μη ευρωπαϊκών κοινωνιών και στον καταστροφικό ρόλο της αποικιοκρατίας στην περιφέρεια του καπιταλισμού. Συνεπώς, σε αντίθεση με τις ερμηνείες που εξισώνουν την αντίληψη του Μαρξ για τον σοσιαλισμό με την ανάπτυξη παραγωγικών δυνάμεων, οικολογικές ανησυχίες έχουν εμφανή θέση στο έργο του.
Τέλος, ο Μαρξ ενδιαφέρθηκε ευρέως για διάφορα άλλα θέματα που οι ακαδημαϊκοί συχνά αγνοούν όταν μιλάνε γι ‘αυτόν. Μεταξύ αυτών είναι η δυναμική της τεχνολογίας, η κριτική του εθνικισμού, η αναζήτηση συλλογικών μορφών ιδιοκτησίας χωρίς έλεγχο από το κράτος και η ανάγκη για ατομική ελευθερία στη σύγχρονη κοινωνία: όλα τα θεμελιώδη ζητήματα της εποχής μας. Αλλά πέρα από αυτά τα νέα πρόσωπα του Μαρξ – τα οποία υποδηλώνουν ότι το ανανεωμένο ενδιαφέρον για τη σκέψη του είναι ένα φαινόμενο που προορίζεται να συνεχιστεί τα επόμενα χρόνια – θα μπορούσατε να αναφέρετε τρεις από τις πιο αναγνωρίσιμες ιδέες του Μαρξ που πιστεύετε ότι αξίζει να επανεξεταστούν σήμερα;
Πρώτα απ’ όλα, ο Μαρξ μας εξήγησε καλύτερα απ’ όλους ότι ο καπιταλισμός δεν είναι ο φυσικός τρόπος οργάνωσης της κοινωνίας. Στην Αθλιότητα της Φιλοσοφίας, που δημοσιεύτηκε όταν ήταν μόλις 29 χρονών, ήδη ειρωνεύονταν τους αστούς οικονομολόγους που επιχειρηματολογούσαν πως οι καπιταλιστικές σχέσεις «είναι φυσικοί νόμοι, ανεξάρτητοι από τις επιδράσεις του χρόνου». Ο Μαρξ έγραψε πως γι αυτούς «έχει υπάρξει ιστορία, αφού στους θεσμούς της φεουδαρχίας βρίσκουμε αρκετά διαφορετικές σχέσεις παραγωγής από εκείνες της αστικής κοινωνίας», αλλά ότι δεν εφάρμοσαν την ιστορία στο τρόπο παραγωγής που υποστήριξαν, παρά παρουσίασαν τον καπιταλισμό «ως φυσικό και αιώνιο». Στο βιβλίο μου Ιστορικός Καπιταλισμός προσπάθησα να πω πως ο καπιταλισμός είναι κάτι που προέκυψε ιστορικά, σε αντίθεση με κάποια αόριστη και ασαφή ιδέα που υιοθετήθηκε από πολλούς οικονομολόγους. Υποστήριξα αρκετές φορές ότι δεν υπάρχει καπιταλισμός που δεν είναι ιστορικός καπιταλισμός. Είναι τόσο απλό για μένα όσο ότι οφείλουμε πολλά στο Μαρξ.
Δεύτερον, θέλω να τονίσω τη σημασία της έννοιας της «πρωταρχικής συσσώρευσης», που σημαίνει την αφαίρεση της γης από τους αγρότες, διαδικασία θεμελιώδης για τη συγκρότηση του καπιταλισμού. Ο Μαρξ κατάλαβε πολύ καλά ότι ήταν η βασική διαδικασία που συγκροτούσε την κυριαρχία της αστικής τάξης. Ήταν εκεί, στην αρχή του καπιταλισμού, και εξακολουθεί να υπάρχει και σήμερα.
Τέλος, θα ενθάρρυνα τον περαιτέρω στοχασμό στη θεματική «ιδιωτική ιδιοκτησία και κομμουνισμός». Στο σύστημα που εγκαθιδρύθηκε στη Σοβιετική Ένωση -ιδιαίτερα υπό τον Στάλιν- το κράτος είχε την ιδιοκτησία αλλά δεν σήμαινε ότι οι άνθρωποι δεν υφίσταντο εκμετάλλευση ή καταπίεση. Η συζήτηση για τον σοσιαλισμό σε μια χώρα, που έφερε ο Στάλιν, ήταν κάτι που δεν μπήκε ποτέ στο μυαλό κανενός πριν από αυτή την περίοδο, συμπεριλαμβανομένου του Μαρξ. Η δημόσια ιδιοκτησία των μέσων παραγωγής είναι μία δυνατότητα. Μπορούν επίσης να ανήκουν σε συνεταιρισμούς. Πρέπει όμως να γνωρίζουμε ποιος παράγει και ποιος λαμβάνει την υπεραξία αν θέλουμε να δημιουργήσουμε μια καλύτερη κοινωνία. Είναι κάτι που πρέπει να αναδιοργανωθεί εντελώς, σε σύγκριση με τον καπιταλισμό. Είναι το βασικό ζήτημα για μένα.
Το έτος 2018 σηματοδοτεί τα διακόσια χρόνια από τη γέννησης του Μαρξ και νέα βιβλία και ταινίες έχουν αφιερωθεί στη ζωή του. Υπάρχει μια περίοδος της βιογραφίας του που θεωρείτε πιο ενδιαφέρουσα;
Ο Μαρξ είχε μια πολύ δύσκολη ζωή. Πάλεψε ενάντια σε σοβαρή προσωπική φτώχεια και ήταν τυχερός που είχε έναν σύντροφο όπως ο Φρίντριχ Ένγκελς που τον βοήθησε να επιβιώσει. Ο Μαρξ δεν είχε επίσης εύκολη συναισθηματική ζωή και η εμμονή του στην προσπάθεια να κάνει αυτό που σκέφτηκε ως έργο της ζωής του – η κατανόηση του τρόπου με τον οποίο λειτουργεί ο καπιταλισμός – ήταν αξιοθαύμαστη. Αυτό φαντάστηκε τον εαυτό του να κάνει. Ο Μαρξ δεν ήθελε να εξηγήσει την αρχαιότητα, ούτε να καθορίσει ποιος θα είναι ο σοσιαλισμός στο μέλλον. Αυτά δεν ήταν τα καθήκοντα που έθεσε για τον εαυτό του. Ήθελε να καταλάβει τον καπιταλιστικό κόσμο στον οποίο ζούσε.
Σε όλη του τη ζωή ο Μαρξ δεν ήταν απλώς ένας μελετητής που ήταν απομονωμένος ανάμεσα στα βιβλία του Βρετανικού Μουσείου του Λονδίνου, αλλά ήταν πάντα ένας μαχητικός επαναστάτης που συμμετείχε στους αγώνες της εποχής του. Λόγω του ακτιβισμού του, εξορίστηκε από τη Γαλλία, το Βέλγιο και τη Γερμανία, στα νιάτα του. Αναγκάστηκε επίσης να εξοριστεί στην Αγγλία όταν οι επαναστάσεις του 1848 ηττήθηκαν. Προήγαγε εφημερίδες και περιοδικά και υποστήριζε πάντα τα εργατικά κινήματα με όλους τους τρόπους που μπορούσε. Αργότερα, από το 1864 έως το 1872, έγινε ο ηγέτης της Διεθνούς Ένωσης Εργαζομένων, της πρώτης διεθνούς οργάνωσης της εργατικής τάξης και, το 1871, υπερασπίστηκε την Παρισινή Κομμούνα, το πρώτο σοσιαλιστικό πείραμα στην ιστορία.
Ναι, είναι αλήθεια. Είναι απαραίτητο να θυμόμαστε τη μαχητικότητα του Μαρξ. Όπως πρόσφατα τονίσατε στον τόμο Workers Unite!, είχε έναν αξιοσημείωτο ρόλο στη Διεθνή, μια οργάνωση ατόμων που είχαν μια φυσική απόσταση μεταξύ τους, σε μια εποχή που δεν υπήρχαν μηχανισμοί εύκολης επικοινωνίας. Η πολιτική δραστηριότητα του Μαρξ περιελάμβανε και τη δημοσιογραφία. Αυτό το συνέχισε σε όλη τη διάρκεια της ζωής του, ως τρόπο επικοινωνίας με ένα ευρύτερο κοινό. Εργάστηκε ως δημοσιογράφος για να κερδίσει χρήματα, αλλά είδε τη συμβολή του και ως πολιτική δραστηριότητα. Δεν είχε κανένα νόημα γι αυτόν να είναι ουδέτερος. Ήταν πάντα δεσμευμένος δημοσιογράφος.
Το 2017, με την ευκαιρία της 100ής επετείου της ρωσικής επανάστασης, ορισμένοι μελετητές επέστρεψαν στην αντίθεση ανάμεσα στον Μαρξ και ορισμένους από τους αυτοαποκαλούμενους οπαδούς του που πήραν την εξουσία κατά τον 20ό αιώνα. Ποια είναι η κύρια διαφορά μεταξύ του Μαρξ και αυτών;
Τα γραπτά του Μαρξ είναι διαφωτιστικά και είναι πολύ πιο εκλεπτυσμένα και ποικίλα από τις απλοϊκές ερμηνείες των ιδεών του. Είναι πάντα καλό να θυμόμαστε τη διάσημη φράση που είπε ο Μαρξ: «Αν αυτό είναι ο μαρξισμός, αυτό που είναι βέβαιο είναι ότι εγώ δεν είμαι μαρξιστής». Ο Μαρξ ήταν πάντα έτοιμος να ασχοληθεί με την πραγματικότητα του κόσμου, όχι όπως πολλοί άλλοι που επέβαλαν δογματικά τις απόψεις τους. Ο Μαρξ άλλαξε τις απόψεις του συχνά. Αναζητούσε συνεχώς λύσεις στα προβλήματα που αντιμετώπιζε ο κόσμος. Αυτός είναι ο λόγος για τον οποίο εξακολουθεί να είναι ένας πολύ χρήσιμος και βοηθητικός οδηγός.
Εν κατακλείδι, τι θα θέλατε να πείτε στη νεώτερη γενιά που δεν έχει ακόμη συναντηθεί με τον Μαρξ;
Το πρώτο πράγμα που πρέπει να πω στους νέους είναι ότι πρέπει να τον διαβάσουν. Μην διαβάσετε γι ‘αυτόν, αλλά διαβάστε τον Μαρξ. Λίγοι άνθρωποι – σε σύγκριση με τους πολλούς που μιλάνε γι ‘αυτόν – διαβάζουν στην πραγματικότητα τον Μαρξ. Αυτό ισχύει και για τον Adam Smith. Γενικά συνήθως διαβάζουμε για τους κλασσικούς. Οι άνθρωποι μαθαίνουν γι ‘αυτούς μέσω της σύνοψης άλλων ανθρώπων. Θέλουν να εξοικονομήσουν χρόνο, αλλά, στην πραγματικότητα, αυτό είναι χάσιμο χρόνου! Χρειάζεται κανείς να διαβάσει ενδιαφέροντες ανθρώπους και ο Μαρξ είναι ο πιο ενδιαφέρον μελετητής του 19ου και 20ου αιώνα. Δεν υπάρχει αμφιβολία γι ‘αυτό. Κανείς δεν είναι ίσος του σε ό,τι αφορά τον αριθμό των θεματικών με τις οποίες καταπιάστηκε, ούτε και σε ό,τι έχει να κάνει με την ποιότητα της ανάλυσής του. Έτσι, το μήνυμά μου προς τη νέα γενιά είναι ότι ο Μαρξ αξίζει πραγματικά να τον ανακαλύψετε, αλλά πρέπει να τον διαβάσετε, να τον διαβάσετε, να διαβάσετε εκείνον. Να διαβάσετε τον Karl Marx!
Μετάφραση: Βασίλης Ρόγγας
Πηγή: Η Αυγή
