Οι πόλεις ήταν πάντα προνομιακός χώρος για την ανάπτυξη της οικονομικής και της κοινωνικής δραστηριότητας. Μελετητές της επιστήμης της Αστικής Γεωγραφίας, παρά τις διαφορετικές προσεγγίσεις τους στην ανάλυση της σχέσης της παραγωγής με τον αστικό χώρο, έχουν θέσει κυρίαρχα στον αναπτυξιακό διάλογο το ρόλο των πόλεων ως κρίσιμων χώρων – «κλειδί» για την οικονομική ανάπτυξη. Λαμβάνοντας υπόψη τις βαθιές οικονομικές αλλαγές που σημειώθηκαν καθ ‘όλη τη διάρκεια των τελευταίων δεκαετιών σε όλες τις κλίμακες, από την τοπική στην παγκόσμια, οι πόλεις εξακολουθούν να αποτελούν το θεμέλιο της οικονομικής και κοινωνικής ζωής. Έτσι, οι πόλεις αναλύονται ως πολυδιάστατες γεωγραφικές χωρικότητες, στις οποίες συγκαταλέγονται η βιομηχανική παραγωγή, οι τοπικές αγορές εργασίας, οι υποδομές, οι σχέσεις μεταξύ επιχειρήσεων, η κατανάλωση, κ.ά.
Το νεοφιλελεύθερο πρόσταγμα, εφορμούμενο από την καπιταλιστική παγκοσμιοποίηση, οδήγησε στη διαμόρφωση ενός νέου χωρικού τοπίου σε όλες τις γεωγραφικές κλίμακες. Η παγκοσμιοποίηση αύξησε τον επιχειρηματικό ρόλο των μεγάλων πόλεων, ενώ το καθεστώς της ευέλικτης συσσώρευσης ενίσχυσε τις τάσεις αποβιομηχάνισης, ενθάρρυνε τις χρηματοπιστωτικές και κερδοσκοπικές δραστηριότητες, που πλέον καθίστανται πιο συχνές από τις επενδύσεις στην πραγματική οικονομία. Ωστόσο, η μετάβαση σε νέες χωρικές κλίμακες δεν σήμανε μόνο αλλαγές στην κυρίαρχη μορφή της αστικής και περιφερειακής ρύθμισης, αλλά μετασχημάτισε και τις διαδικασίες διακυβέρνησης σε επιχειρηματικές, δηλαδή σε καθοδηγούμενες από την αγορά μορφές διακυβέρνησης.
Για την Αθήνα, ήδη από τα μέσα της δεκαετίας του 1980, οι παραγωγικές διαδικασίες μέσα στο χώρο της πόλης δεν ήταν μέσα στα σχέδια της κεντρικής και τοπικής εξουσίας. Η μεταποιητική βιομηχανία βρισκόταν ήδη σε «κρίση» από τα μέσα της δεκαετίας του 1990, όταν και εισήχθη ένα νέο αναπτυξιακό καθεστώς που αφορούσε την χρηματιστικοποίηση, την οικονομική και αστική αναδιάρθρωση, την αποκέντρωση και την απορρύθμιση της αγοράς εργασίας.
Η ταυτότητα της παραγωγικής δραστηριότητας στην Αθήνα
Η πόλη της Αθήνας χαρακτηρίζεται ιστορικά από το φαινόμενο της διάσπαρτης εκβιομηχάνισης στη χωρική δομή της οποίας βασικό χαρακτηριστικό είναι η συνύπαρξη δραστηριοτήτων και η μίξη χρήσεων. Οι παραγωγικές χρήσεις είναι διάχυτες στον ιστό της πόλης, οργανωμένες σε πυκνά δίκτυα από κυρίως μικρομεσαίες επιχειρήσεις, τις λεγόμενες πιάτσες (τα clusters είναι ένας συνήθως ακατάλληλος όρος για την ελληνική πραγματικότητα) αναμεμειγμένες με άλλες χρήσεις.
Σε έρευνα που πραγματοποιήθηκε στο πλαίσιο της διδακτορικής μου διατριβής1 καταγράφηκε μέσω ποσοτικών και ποιοτικών μεθόδων η σημερινή συνθήκη ύπαρξης των μεταποιητικών δραστηριοτήτων στην Περιφέρεια Αττικής. Η έρευνα έδειξε πως μετά από σχεδόν εννέα χρόνια πρωτοφανούς ύφεσης, αλλαγών που συντελέστηκαν τις τελευταίες δεκαετίες πριν την χρηματοπιστωτική κρίση στο παραγωγικό μοντέλο της χώρας, επιθετικές τάσεις αποκέντρωσης και αστικής αναδιάρθρωσης που έδειχναν να αλλάζουν το τοπίο της χωρικής διαίρεσης της εργασίας μέσα στη Περιφέρεια, το μεγαλύτερο πλήθος παλαιών και νέων παραγωγικών μονάδων βρίσκεται εντός του αστικού ιστού, μέσα στα όρια κυρίως των βορειοδυτικών και νοτιοδυτικών δήμων της μητροπολιτικής Αθήνας. Η έρευνα υπογράμμισε τις κοινωνικο-χωρικές επιπτώσεις της οικονομικής δραστηριότητας, οι οποίες μέσω εξωτερικών οικονομιών μπορούν να παράγουν αποτελεσματικά πολλαπλασιαστικές οικονομίες, των οποίων το οικονομικό και κοινωνικό αποτέλεσμα και η αξία είναι μεγαλύτερη από το συνολικό άθροισμα των επιμέρους στοιχείων τους. Στις παραγωγικές πιάτσες, η ενσωματωμένη στα συστήματα αυτά εξειδίκευση της «μάθησης μέσω πράξης» όχι μόνο φέρνει ζωή σε αστικές περιοχές, αλλά διεισδύει περαιτέρω, μέσω των παραγωγικών δικτύων που διαμορφώνει, στην παγκόσμια οικονομία. Ωστόσο, αυτά τα τοπικά συστήματα δεν λειτουργούν σε οποιαδήποτε τοποθεσία, αλλά είναι ενσωματωμένα σε ένα ευρύτερο σύστημα γεωγραφικών και κοινωνικών αλληλεπιδράσεων που παρέχονται σε συγκεκριμένα χωρικά περιβάλλοντα, όπου συνυπάρχουν συγκεκριμένες υλικές και κοινωνικές προϋποθέσεις.
Σήμερα οι παραγωγική δραστηριότητα διατρέχει δύο σοβαρούς κινδύνους. Ο πρώτος έχει να κάνει με την επιβίωση της καθεαυτή, κυρίως σε ότι αφορά τις μικρές και πολύ μικρές επιχειρήσεις και ο δεύτερος έχει να κάνει με τη γεωγραφική της θέση μέσα στα όρια της πόλης. Η δομή της ελληνικής μεταποιητικής δραστηριότητας δεν δημιουργήθηκε τυχαία, είναι αντίθετα προϊόν συγκεκριμένων πολιτικών επιλογών και τοπικών συνθηκών ρύθμισης ως μέρος της κοινωνικής αναπαραγωγής και της παραγωγής χώρου στην Ελλάδα (βλέπε σύστημα γης και οικοδομής, μικρή έγγεια ιδιοκτησία, μη εφαρμογή του σχεδιασμού). Οι αλλαγές στο θεσμικό χωρικό πλαίσιο των τελευταίων δεκαετιών δεν εφαρμόστηκαν άμεσα και αποφασιστικά και, ως εκ τούτου, η ύπαρξη των μονάδων παραγωγής έχει ακόμα κάποια αυτονομία ως προς την γεωγραφική θέση. Αυτό δεν σημαίνει όμως πως η καταγεγραμμένη ανθεκτικότητα των παραγωγικών συστημάτων δεν διατρέχει σήμερα εξαιρετικά μεγάλο κίνδυνο να «εξαντληθεί» άμεσα. Αφενός, η παγκοσμιοποίηση, η άνιση ανάπτυξη, η «χρηματιστικοποίηση» και η αναδιάρθρωση των αστικών περιοχών, όπως υπαγορεύει το σημερινό νεοφιλελεύθερο καθεστώς για τις πόλεις, έχουν βλάψει σοβαρά τη λειτουργία αυτών των συστημάτων. Αφετέρου, το κοινωνικοπολιτικό πλαίσιο και τα πολλαπλά ιστορικά επίπεδα σχεδιασμού (ρύθμιση των χρήσεων γης, περιφερειακή και αστική πολιτική), που παρήγαγε αυτές τις συγκεντρώσεις, έχει αντικατασταθεί από μια διαφορετική πολιτική και χωροταξική ατζέντα. Η μετατροπή της προηγούμενης «κοινωνικής ρύθμισης» καθιστά τα συστήματα αυτά πιο «εύθραυστα» από ποτέ.
Τοπική Αυτοδιοίκηση και Θεσμικά Εργαλεία
Στο πλαίσιο της ίδιας μελέτης, καταγράφεται μέσω συνεντεύξεων με εκλεγμένους εκπροσώπους της τοπικής αυτοδιοίκησης, αλλά και μέσω της ανάλυσης των θεσμικών κειμένων και εργαλείων, ότι από το στρατηγικό, επιχειρησιακό και χωρικό σχέδιο πολλών δήμων της περιφέρειας, απουσιάζει η πολιτική για τις παραγωγικές χρήσεις, ενώ τις περισσότερες φορές η πολιτική ρητορική, η οποία συνοδεύει αλλαγές σε χρήσεις γης, αναπλάσεις περιοχών κίνητρα μετεγκατάστασης επιχειρήσεων, κ.ά., εστιάζει στην απαξίωση της σημασίας και της αξίας που παράγεται από την τοπική οικονομία. Συχνά, η προσπάθεια για αστική αναδιάρθρωση επιχειρείται μακριά από δραστηριότητες συναφείς με το αστικό περιβάλλον της περιοχής, την τοπική τεχνογνωσία και από την πραγματικότητα της τοπικής και περιφερειακής αγοράς, ενώ οι χωρικές αλλαγές ακολουθούν μια υποθετική αναπτυξιακή πορεία που θα μπορούσε να «ταιριάζει» σε οποιοδήποτε πιθανό αστικό αφήγημα, ανεξάρτητα από τις συνέπειες που αυτές θα έχουν στον αστικό και κοινωνικό ιστό.
Ενώ, λοιπόν, από τον προγραμματικό λόγο των καθεστωτικών εκπροσώπων της τοπικής αυτοδιοίκησης απουσιάζει η συζήτηση για την παραγωγή, η τάση αυτή δυστυχώς εντοπίζεται και στο πρόγραμμα των εκπροσώπων και αυτοδιοικητικών σχημάτων της Αριστεράς. Και ενώ πολλά αυτοδιοικητικά σχήματα στηρίζουν την προώθηση της κοινωνικής οικονομίας και των συνεργατικών και νεοφυών σχημάτων, καθώς και η τόνωση της τεχνολογίας, από την ατζέντα απουσιάζουν οι παραγωγικές χρήσεις που θα λειτουργούσαν ως προϋπόθεση για την παραγωγική ανασυγκρότηση των τοπικών κοινωνιών.
Στη ριζοσπαστική θεωρία, και δυστυχώς όχι στην πράξη, η χωρική οργάνωση της κοινωνικής ζωής είναι δομικά συνυφασμένη με τις παραγωγικές δραστηριότητες. Το παραπάνω δεν αποτελεί απλώς άλλο ένα πολεοδομικό ερώτημα, αλλά επιλογή πολιτικής για την πόλη σήμερα.
1 Η γεωγραφία της μεταποιητικής δραστηριότητας στο χώρο της πόλης της Αθήνας την περίοδο της κρίσης, 2018, IUAV, Βενετία
Η Όλγα Μπαλαούρα είναι Διδάκτωρ Πολεοδομίας
Πηγή: Η Αυγή
