Η αποσιώπηση είναι η καλύτερη κρυψώνα της κακοποίησης

Το 2015 μια δημοσιογραφική έρευνα με θέμα τη σεξουαλική και ψυχολογική κακοποίηση παιδιών από 11 μέχρι 16 χρόνων στο Περού, κυκλοφορεί σε έναν τόμο με τίτλο «Μισοί στρατιώτες – Μισοί καλόγεροι», που προκαλεί έναν σεισμό. Στο στόχαστρο, μια πανίσχυρη καθολική αδελφότητα, η «Sodalicio de Vida Cristiana», με πολιτική ασυλία, ερείσματα στην αστική τάξη και δράση που κάλυπτε τέσσερις δεκαετίες.

Το βιβλίο παρουσιάζει μαρτυρίες από 30 θύματα της αδελφότητας και υπογράφεται από την Πάολα Ουγάς και τον Πέδρο Σαλίνας, οι οποίοι από τότε αντιμετωπίζουν απανωτές μηνύσεις για δυσφήμηση – για τις οποίες αθωώθηκαν μόλις το 2022. Εξακολουθούν όμως να υφίστανται λογοκρισία και πρόσφατα δέχτηκαν απειλές κατά της ζωής τους.

Παρότι ο ιδρυτής (το 1971) της «Sodalicio…», ένας ριζοσπαστικός πνευματικός καθοδηγητής της λευκής ελίτ, έχει εγκαταλείψει τη χώρα, η υπόθεση παραμένει ανοιχτή στη Δικαιοσύνη καθώς εμπλέκονται ιερωμένοι και υψηλόβαθμα στελέχη της συντηρητικής παράταξης.

Αυτή η ιστορία και κάποιες ακόμη δημοσιογραφικές έρευνες ήταν το έναυσμα για το καινούργιο μυθιστόρημα του 47χρονου Σαντιάγο Ρονκαλιόλο· ένα μυθιστόρημα-γροθιά στο στομάχι, με τον ειρωνικό τίτλο «Αλλά ρύσαι ημίν από του πονηρού» (εκδ. Καστανιώτη, μτφρ. Κώστας Αθανασίου). Ανατριχιαστικά επίκαιρο, το βιβλίο αναπτύσσεται σαν κοινωνικό και ψυχολογικό θρίλερ. Με επίκεντρο μια «Κοινότητα Χριστιανικής Ζωής», που παραπέμπει στη «Sodalicio…», η αφήγηση πηγαινοέρχεται στο παρελθόν και στο παρόν, στην ιδιωτική και στη δημόσια ζωή, στη Ν. Υόρκη και στο Περού, αναδεικνύοντας με τόλμη ακόμη και τις πιο δύσπεπτες αποχρώσεις του ζητήματος.

Πουθενά στο μυθιστόρημα δεν υπάρχουν πικάντικες σκηνές ή ροζ περιγραφές, και ποτέ ο συγγραφέας δεν υποκύπτει στη λογική της κλειδαρότρυπας. Η δική του προσέγγιση στηρίζεται σε μια σειρά από εξιστορήσεις οι οποίες φωτίζουν τόσο τα θύματα όσο και τους θύτες, όχι μόνο στην «Κοινότητα Χριστιανικής Ζωής» αλλά και σε πλήθος αντίστοιχες υποθέσεις.

Ο Ρονκαλιόλο ακούει την εκκωφαντική σιωπή που τυλίγει αυτές τις περιπτώσεις. Βλέπει «τα μυστικά τα φυλαγμένα σα μαχαίρια στη σάρκα», νιώθει την αγωνία των ανηλίκων να στηριχτούν σε μια πατρική φιγούρα, βυθίζεται στα σκοτάδια τους. Αναγνωρίζει ειδικότερα την ψυχική δοκιμασία στην οποία υποβάλλονταν με τη θέλησή τους το 1980 και το ’90 πολλοί μαθητές που εντάχθηκαν στην «Κοινότητα…» στην προοπτική μιας πολιτικοκοινωνικής ανασυγκρότησης της ελίτ μετά την Κουβανική Επανάσταση. Ψηλαφεί το τραύμα που μένει ανοιχτό σε σημερινούς 35άρηδες-40άρηδες και τραβά τη μάσκα από τους θύτες τους. Αναγνωρίζει την τέχνη του εκμαυλισμού όπως την ασκούν προσωπικότητες φιλόδοξες και αδίστακτες που αναζητούν οπαδούς. Παράλληλα, διερευνά την επιλεκτική λήθη και τις μισές αλήθειες που κυριαρχούν σχετικά με τις κακοποιήσεις στο επίσημο κοινωνικό αφήγημα. Αντιλαμβάνεται πως η Εκκλησία λειτουργεί στο απυρόβλητο σαν μηχανισμός εξουσίας. Και φωτίζει τις κρίσιμες ταξικές, οικονομικές, φυλετικές και πολιτισμικές ανισότητες που διαμορφώνουν «στρατιώτες» και «πρωτοπαλίκαρα» και που παραμένουν βαθύτατες στο Περού.

«Το παρελθόν είναι το θηρίο εντός μας», λέει ο Ρονκαλιόλο. Και ο 18χρονος αφηγητής νιώθει την ανάσα του στην πλάτη του.

● Το νέο βιβλίο σας είναι άραγε το δικό σας «Εν Ψυχρώ»;

Το δικό μου «Εν ψυχρώ» ήταν νομίζω η «Τέταρτη ρομφαία», η έρευνά μου για το αντάρτικο κίνημα «Φωτεινό Μονοπάτι», αφού η ιστορία που διηγιόμουν βήμα-βήμα ήταν αληθινή. Το «Αλλά ρύσαι ημάς από του πονηρού» εκπηγάζει από μια πολύ προσωπική εμπειρία, αξιοποιεί εκμυστηρεύσεις ανθρώπων που γνωρίζω και ιδιωτικές ιστορίες, όμως είναι ένα έργο μυθοπλασίας. Δεν επιδιώκει να καταγγείλει ένα τέρας, αλλά να εισχωρήσει στην ανθρώπινη συνθήκη που μπορεί να μετατρέψει έναν αθώο σε τέρας.

● Στην «Κοινότητα Χριστιανικής Ζωής» που παρακολουθείτε, υπήρχε ασέλγεια σε ανήλικους μαθητές ιδιωτικών σχολείων, αλλά και ψυχολογική και φυσική κακοποίησή τους, καθώς και κατάχρηση εξουσίας με παιδαγωγική επίφαση. Πώς μπορεί μια κοινωνία να προστατευτεί απέναντι σε κακοποιητικές συμπεριφορές κυρίαρχων προσωπικοτήτων σε θεσμούς εκπαιδευτικούς, θρησκευτικούς, καλλιτεχνικούς, αθλητικούς;

Ο τρόπος με τον οποίο ενεργούν τέτοιες κοινότητες είναι απλός: επιλέγουν εφήβους που οι περισσότεροι συνδέονται με προβληματικές πατρικές φιγούρες: έχουν πατεράδες βίαιους ή αλκοολικούς ή συχνά απόντες κ.ο.κ. Αυτοί οι νεαροί αισθάνονται συνήθως «διαφορετικοί», έξω απ’ τα νερά τους. Οπότε η κοινότητα τους λέει: «Οχι, δεν είσαι διαφορετικός, είσαι καλύτερος. Ανήκεις στο σώμα της ελίτ για τη σωτηρία της ψυχής. Αυτή εδώ είναι η οικογένειά σου, και ο αρχηγός της είναι ο καινούργιος πατέρας σου». Και έτσι οι έφηβοι εξωθούνται σιγά σιγά να κόψουν τους δεσμούς τους με τις οικογένειες και τους φίλους τους, μέχρι που η μοναδική φωνή την οποία θα ακούν θα είναι αυτή του αρχηγού. Επομένως, εάν θέλετε να σώσετε αυτά τα παιδιά, πρέπει να τα αγαπάτε. Διότι πριν απ’ όλα είναι θύματα μιας έλλειψης αγάπης.

● Οι άνθρωποι στους οποίους αναφέρεστε θα αναγνωρίσουν άραγε τους εαυτούς τους κάτω από το προσωπείο των πρωταγωνιστών σας;

Μεταξύ εκείνων που κακοποιήθηκαν, πολλοί αισθάνονται ευγνωμοσύνη για το μυθιστόρημα επειδή γνωρίζουν πόσο σημαντικό είναι να σπάσει η σιωπή γύρω από αυτό το πρόβλημα. Η αποσιώπηση είναι η καλύτερη κρυψώνα της κακοποίησης. Ομως στη λογοτεχνία δημιουργούνται πάντοτε περιπλοκές όταν πραγματεύεσαι αληθινά περιστατικά. Αυτό συμβαίνει με όλα μου τα μυθιστορήματα. Οταν οι άνθρωποι ανακαλύπτουν κομμάτια της ιστορίας τους σε ένα βιβλίο, αισθάνονται εκτεθειμένοι. Και όταν βρίσκουν στοιχεία μυθοπλασίας γύρω από αυτές τις αλήθειες, νιώθουν ότι διασύρονται. Είναι πολύ δύσκολο για εμάς τους συγγραφείς να εξηγήσουμε ότι εξερευνούμε τα όρια μιας πληροφορίας προκειμένου να αναζητήσουμε μια βαθύτερη πραγματικότητα. Είναι περίπου παράνομο.

● Οι δημοσιογράφοι που αποκάλυψαν αυτό το σκάνδαλο έχουν υποστεί στο Περού μια μακρά εκστρατεία υπονόμευσης και εκφοβισμού. Εσείς δεν φοβηθήκατε;

Είμαι πολύ ελεύθερος να μιλώ για ευαίσθητα θέματα στο Περού, επειδή κατοικώ εκτός συνόρων. Κανένας δεν μπορεί να με απολύσει εκεί, ούτε να με δωροδοκήσει. Και είμαι διεθνώς αναγνωρίσιμος. Αν θα προσπαθήσει κάποιος να μου κάνει κακό, τις περισσότερες φορές θα τον αποτρέψει το σκάνδαλο που πιθανότατα θα ξεσπάσει. Ομως για την πλειονότητα τα πράγματα είναι διαφορετικά. Το να αφηγείσαι ιστορίες στο Περού είναι υπόθεση υψηλού ρίσκου. Τουλάχιστον το μυθιστόρημά μου βοηθά στο να γίνουν ορατές οι περιπτώσεις των δημοσιογράφων τής Πάολα και του Πέδρο. Κι αυτό είναι το πιο χρήσιμο πράγμα που μπορώ να κάνω.

● Πώς εξηγείτε την κάλυψη που προσφέρει η Καθολική Εκκλησία του Περού στους ιερείς και στα στελέχη της «Sodalicio de Vida Cristiana»;

Εχουμε εδώ μια υπόθεση που ξέφυγε και πήρε τεράστιες διαστάσεις. Η Καθολική Εκκλησία προστάτευε τους θύτες επί αιώνες. Οταν όμως αυτό το ζήτημα έφτασε να συζητιέται ευρύτερα από την κοινωνία, η Εκκλησία κατάλαβε ότι αυτοί που κακοποιούσαν ανηλίκους ήσαν παντού. Προσπάθησαν τότε να κουκουλώσουν το σκάνδαλο. Αλλά αυτό φούντωνε όλο και περισσότερο μέσα στη σιωπή. Με τον Πάπα Φραγκίσκο έγινε μια προσπάθεια να συνεργαστεί η Εκκλησία με τους εισαγγελείς, ή έστω να φαίνεται πως συνεργάζεται. Μάλλον όμως είναι πολύ αργά. Η εμπιστοσύνη στην Εκκλησία τσάκισε.

● Η προϊστορία όσων αφηγείστε σχετίζεται με τον αναβρασμό στη Λατινική Αμερική του ’60, όταν η ελίτ των λευκών γαιοκτημόνων φοβόταν πως θα έχανε τα προνόμιά της, οπότε στρατολόγησε τη νέα γενιά. Την ίδια περίοδο αναπτύχθηκε προς την αντίθετη κατεύθυνση το Κίνημα της Θεολογίας της Απελευθέρωσης που προασπιζόταν τους φτωχούς και καταπιεσμένους και πρέσβευε την αλληλεγγύη. Τι ακριβώς συνέβαινε;

Υπήρχε ένας Ψυχρός Πόλεμος που εκτυλισσόταν και στους κόλπους της Καθολικής Εκκλησίας. Η «Θεολογία της Απελευθέρωσης» διάβαζε τη Βίβλο μέσα από ένα μαρξιστικό βλέμμα. Αντιδρώντας σ’ αυτό, πολλές συντηρητικές ομάδες αισθάνθηκαν πως ο Οίκος του Κυρίου βρισκόταν σε συνθήκη πολιορκίας και θεώρησαν πως ήταν καθήκον τους να τον προστατέψουν. Αφού οι μαρξιστές είχαν ως ήρωες τους επαναστάτες, τότε αυτές οι ομάδες θα αποκτούσαν «στρατιώτες». Μάρτυρες της πίστης. Ακόμη και η γλώσσα που χρησιμοποιούσαν ήταν στρατιωτική, δανεισμένη από τον ισπανικό φασισμό του Μιγκέλ Πρίμο ντε Ριβέρα.

● Πιστεύετε πως όσοι συσπειρώθηκαν γύρω από το Sodalicio… πρόσκεινται πολιτικά στην άκρα Δεξιά;

Πολύ φοβάμαι πως ό,τι αποκαλείτε «Ακροδεξιά» στην Ευρώπη, εκφράζει την κοινή λογική στη Λατινική Αμερική. Σε περιοχές όπως το Περού ή η Κολομβία, η βία των αντάρτικων κινημάτων έσπρωξε την πλειονότητα του πληθυσμού προς πολύ συντηρητικές θέσεις. Παράλληλα, η απουσία δημόσιων υπηρεσιών καλύφθηκε σε μεγάλο βαθμό από την Εκκλησία. Επίσης, τέτοιες ομάδες συνδέονται με την οικονομική εξουσία… Επομένως, ναι: υποστηρίζουν την άκρα Δεξιά. Αλλά από την πλευρά τους δεν θα το αντιλαμβάνονταν έτσι.

● Το 1980, όταν ξεκινούν τα όσα διαδραματίζονται στο μυθιστόρημά σας, ξεκίνησε και ο ένοπλος αγώνας του κινήματος «Φωτεινό Μονοπάτι» ενάντια στην κρατική καταστολή, στα εγκλήματα των παραστρατιωτικών, στη διαφθορά, στις ανισότητες κ.ο.κ. Ομως αυτή η αιματηρή πραγματικότητα σαν να μην αγγίζει τους πρωταγωνιστές σας.

Ακριβώς. Αυτοί δεν κατοικούν στις γειτονιές που πνίγονται στη βία. Είναι μέλη της σνομπ λευκής υψηλής κοινωνίας και ζουν προστατευμένοι από το κοινωνικό χάος. Το δικό τους χάος απλώνεται μέσα στις καρδιές τους. Βλέπω το νέο μυθιστόρημά μου μαζί με τον «Κόκκινο Απρίλη» του 2006 σαν… θρίλερ, με τις αντίστοιχες σέχτες, πολιτική και θρησκευτική να ζουν παρασιτικά με τα φαντάσματα και τους φόβους τους σε μία διχασμένη κοινωνία.

● Οταν οι θύτες λύνουν και δένουν στην κοινωνία, πώς μπορούν τα θύματα να προσδοκούν ότι θα αποδοθεί δικαιοσύνη;

Με το να μιλούν για όλα αυτά. Ακριβώς γι’ αυτό είναι τόσο σημαντικό να υπάρξουν σχετικά βιβλία και ρεπορτάζ και ντοκιμαντέρ και θεατρικά έργα. Επειδή όσο ο κόσμος θυμάται αυτά που συνέβησαν, τα θύματα θα έχουν τη δυνατότητα να υπερασπίζονται τον εαυτό τους.

● Μπορεί άραγε η μυθοπλασία να γίνει ένα όπλο στο όνομα των θυμάτων ισχυρότερο από τις δημοσιογραφικές έρευνες;

Μέσα από έναν διαφορετικό δρόμο, ναι, είναι πιθανό. Διότι όταν διαβάζεις λογοτεχνία μπαίνεις στη θέση, «στα παπούτσια» λέμε, των χαρακτήρων κι ας είναι διαφορετικοί από εσένα, ακόμα κι αν πρόκειται για χαρακτήρες που θα σε σκότωναν στην αληθινή ζωή. Με αυτόν τον τρόπο καταλαβαίνεις σε βάθος τη φύση του «κακού». Το «κακό» δεν είναι μια εξωγήινη δύναμη, ούτε μια μανία. Είναι χτισμένο με ανθρώπινα συναισθήματα και φόβους. Ολο μου το έργο αυτό προσπαθεί να καταδείξει: ότι ο καθένας και η καθεμιά μας θα μπορούσε να είναι τέρας. Το ίδιο κι εγώ. Ο καλύτερος τρόπος για να αντιμαχόμαστε τους βρικόλακες είναι, λοιπόν, να κατανοήσουμε την ανθρωπότητα…

● Αυτό που παραμένει άλυτο είναι το πώς η ζωή ενός ανήλικου, αγοριού ή κοριτσιού, μπορεί να ξαναπάρει τον δρόμο της μετά μια εμπειρία κακοποίησης. Στο βιβλίο, η αγωνία του αφηγητή σε σχέση με τον πατέρα του είναι σπαρακτική: «Μαμά, το έχει κάνει και σ’ εμένα;»

Το παραδέχομαι ότι αυτό ήταν κάπως σκληρό από μέρους μου. Δεν ήθελα να λύνονται τα πάντα. Σ’ αυτό το μυθιστόρημα υπάρχουν πάρα πολλές σιωπές. Το αναγνωστικό κοινό χρειάζεται να συμπληρώσει τις πληροφορίες που του δίνονται, να μαντέψει τι συμβαίνει πίσω από τις πόρτες, να ερμηνεύσει όσα οι χαρακτήρες αδυνατούν να εκφράσουν ρητά. Κι αυτά, επειδή έτσι ακριβώς μου προσφέρθηκε αυτή η ιστορία: τυλιγμένη σε μυστικά και μυστήρια.

● Στα χρόνια της πανδημίας αποκαλύφθηκαν και στη Γαλλία περιπτώσεις συστηματικής κακοποίησης ανηλίκων από ιερείς της Καθολικής Εκκλησίας, ενώ στην Ελλάδα έφτασαν στη Δικαιοσύνη μαρτυρίες για σεξουαλική κακοποίηση από προσωπικότητες της θεατρικής ελίτ με πολιτικά ερίσματα. Πώς αξιολογείτε αυτά τα σκάνδαλα;

Ολα τα σκάνδαλα είναι χρήσιμα για να σπάσει η συνωμοσία της σιωπής. Εκείνοι που δεν διστάζουν να κακοποιούν είναι πάντα πρόσωπα που κερδίζουν την εμπιστοσύνη των θυμάτων τους. Επειδή τους εμπιστεύεται η κοινωνία: η οικογένεια, η εκπαιδευτική κοινότητα, η Εκκλησία κ.ά. Για να σταματήσει αυτή η κατάσταση, οφείλουμε να σπάσουμε τη μυστικότητα που την τυλίγει.