Η εκλογή του Τραμπ υπήρξε η κορύφωση και ο θρίαμβος ενός προπαγανδιστικού μηχανισμού ο οποίος έχει εξαπολύσει λυσσαλέα επίθεση στα δικαιώματα πολλών κοινωνικών ομάδων τόσο στην Αμερική όσο και διεθνώς. Η νίκη του χαιρετίστηκε ως το «τέλος της woke agenda» και η πρόσφατη τελετή ορκωμοσίας του μαζί με τα πρώτα νομοσχέδια που υπέγραψε έγινε αφορμή για νέες εξάρσεις ακραία συντηρητικών θέσεων. Τη στιγμή που μετανάστες απελαύνονται σιδηροδέσμιοι, κοινωνικά προγράμματα για την υγεία ευπαθών ομάδων (π.χ. ασθενείς με AIDS) παγώνουν, φεμινιστικές κατακτήσεις απειλούνται και ο δημόσιος λόγος επιστρέφει στα… «δύο φύλα» ακυρώνοντας τις σύγχρονες κατακτήσεις της βιολογίας, είναι απορίας άξιο που η Μαρία Γκασούκα επιλέγει με ένα άρθρο της[1] να οριοθετήσει τις μαρξιστικές φεμινιστικές πεποιθήσεις της απέναντι στη λεγόμενη «woke agenda», δηλαδή σε μια ακροδεξιά κατασκευή, μια λέξη-σκιάχτρο που ομαδοποιεί συλλήβδην κινήματα φεμινιστικά, ΛΟΑΤΚΙ+, αναπηρικά, οικολογικά. Απορρίπτοντας και τη χρήση ακόμη του συγκεκριμένου όρου, θέλουμε να τοποθετηθούμε εδώ ως μαρξίστριες φεμινίστριες στις θεωρητικές και πολιτικές στρεβλώσεις του εν λόγω άρθρου.
Ο σύγχρονος μαρξιστικός φεμινισμός
Ο μαρξιστικός φεμινισμός δεν αναφέρεται ποτέ στην έκφραση «woke agenda», ούτε διαχωρίζει το φεμινιστικό κίνημα σε κίνημα γυναικών από τη μια και κίνημα ΛΟΑΤΚΙ+ από την άλλη, και αυτό γιατί ο μαρξιστικός φεμινισμός δεν είναι η γυναικεία εκδοχή του μαρξισμού (για την ακρίβεια ενός πολιτικά και θεωρητικά ξεπερασμένου μαρξιστικού οικονομισμού), αλλά η μεθοδολογία ανάλυσης που διαθεματικά ενοποιεί τις ταξικές αντιθέσεις με τις αντιθέσεις στη βάση της φυλής, του φύλου, της σεξουαλικής ταυτότητας, της αρτιμέλειας κ.ο.κ. Ο διαχωρισμός σε πρωτεύουσες και δευτερεύουσες αντιθέσεις είναι ξεπερασμένο σχήμα στη μαρξιστική κοινωνική θεωρία, η οποία αξιοποιεί το εργαλείο του διαλεκτικού υλισμού. Οι σύγχρονοι μαρξιστές αναγνωρίζουν πλέον την υλικότητα στις πολλαπλές της τροπικότητες (modalities of materiality, βλ. και Αλτουσέρ στο «Ιδεολογία και Ιδεολογικοί Μηχανισμοί του Κράτους») και δεν την περιορίζουν στις σχέσεις παραγωγής. Κατά συνέπεια, η ταυτότητα της τρανς γυναίκας, του μετανάστη, της τυφλής, είναι ταυτότητες που συγκροτούνται υλικά και στη συνάντησή τους με την ταυτότητα της εργαζόμενης δημιουργούν το πλέον σκληρό αντικείμενο εκμετάλλευσης από καπιταλισμό και πατριαρχία. Οι σύγχρονες μαρξίστριες-φεμινίστριες συναντιούνται εδώ και δέκα χρόνια στο Διεθνές Συνέδριο Μαρξισμού – Φεμινισμού το οποίο έχει παράξει τις «13 Θέσεις του Μαρξιστικού Φεμινισμού»[2] στις οποίες βρίσκουμε ως θέση 7η: «Ο μαρξισμός είναι η κριτική του Μαρξ στην πολιτική οικονομία σε συνδυασμό με τη δράση του εργατικού κινήματος –αυτό, ωστόσο, κάνει έκδηλους και τους περιορισμούς του. Η μοίρα της εργατικής τάξης δείχνει την αδυναμία της να αναγνωρίσει και να αναπτύξει περαιτέρω ζητήματα που ξεπερνούν τον ιστορικό ορίζοντα των ταξικών αγώνων. Αυτός ο παραδοσιακός μαρξισμός δεν είναι δεκτικός ούτε για τα νέα φεμινιστικά ερωτήματα ούτε για εκείνα της οικολογίας, γι’ αυτό πρέπει να συνεχίσουμε να εργαζόμαστε πάνω σ’ αυτόν (όπως επισήμανε ξεκάθαρα η Ρόζα Λούξεμπουργκ). Ο πλούτος των διαφόρων κινημάτων καθώς και ο ακόμη ανεκμετάλλευτος πλούτος της πολιτισμικής κληρονομιάς του Μαρξ απαιτούν συνεχή εργασία στο τώρα. Αυτή είναι μια πρόκληση για όλες τις μαρξίστριες φεμινίστριες, υπάρχει συναίνεση σε όλες σχεδόν τις συνεισφορές».
Το επιχείρημα της «πολιτικής ορθότητας»
Στο επιχείρημα περί «πολιτικής ορθότητας», το άρθρο της Μαρίας Γκασούκα κάνει μια δεύτερη παραχώρηση στον λόγο και την ορολογία της συντηρητικής Δεξιάς (ει μη και της Ακροδεξιάς) μετά τη χρήση του όρου «woke agenda». Διότι και πάλι πρόκειται για ένα κατασκεύασμα του συντηρητικού λόγου με απαξιωτική σημασία. Κάνει δε αυτή την παραχώρηση τη στιγμή που η διεθνής Ακροδεξιά πανηγυρίζει για την επιστροφή της ελευθερίας του λόγου στις ΗΠΑ. Πρόκειται βέβαια για την ελευθερία του κακοποιητικού λόγου, για την ελευθερία του προνομίου να επιβεβαιώνεται διαρκώς στη γλώσσα, για την ελευθερία των fake news και των θεωριών συνωμοσίας. Για την ελευθερία να διαγράφεις από τη γλώσσα κατακτήσεις δεκαετιών που δίνουν ορατότητα και αξιοπρέπεια σε εκείνες/ους/α που λόγω φύλου, φυλής, εθνοτικότητας, σεξουαλικού προσανατολισμού, ταυτότητας φύλου ή αναπηρίας παρέμεναν αόρατες και αποδιοπομπαίοι. Οι φεμινίστριες μιλάμε για συμπεριληπτική γλώσσα και όχι για «πολιτική ορθότητα», και ο φεμινισμός (όχι η δήθεν «woke agenda») έχει εργαστεί πολύ (μεταξύ άλλων) για να διατυπώσει την «κριτική της δομής της εξουσίας και των θεσμών που ενδέχεται να συντηρούν τις ανισότητες και τις διακρίσεις», αλλά και να αναδείξει τον συγκροτησιακό ρόλο της γλώσσας. Με άλλα λόγια, για να τεκμηριώσει ότι η γλώσσα δεν αντανακλά απλώς κοινωνικές πραγματικότητες και ανισότητες, αλλά και τις διαμορφώνει, αποκρύπτοντας, αναδεικνύοντας, φυσικοποιώντας, διαστρεβλώνοντας, αναπαράγοντας τες ή και αμφισβητώντας τες. Ακριβώς τη στιγμή που ο Θεός και μια δήθεν βιολογία επανέρχονται στο προσκήνιο για να ορίσουν το «πραγματικό» και το «φυσιολογικό», η αντίσταση στη γλώσσα της πατριαρχίας και του λευκού προνομίου είναι πρώτης προτεραιότητας για όσες αγωνιζόμαστε ενάντια στην επέλαση της Ακροδεξιάς και όχι δευτερεύουσα. Παραδόξως, τη σημασία αυτού του αγώνα υποτιμά στο εν λόγω άρθρο η συγγραφέας του «Οδηγού χρήσης μη σεξιστικής γλώσσας στα διοικητικά έγγραφα». Μοιάζει επίσης υπερβολικός ο φόβος της Μ. Γκασούκα μήπως τα κινήματα που η Ακροδεξιά τοποθετεί συλλήβδην κάτω από τη λέξη-σκιάχτρο woke agenda «περιορίσουν την ανάγκη για οργανωμένη συλλογική δράση» σε μια εποχή που αυτά ακριβώς τα κινήματα βρίσκονται στην πρώτη γραμμή των αγώνων κατά των κάθε λογής διακρίσεων, κατά του πολέμου και εντέλει κατά της επέλασης της διεθνούς Ακροδεξιάς, εξ ου και βρίσκονται κατά κύριο λόγο στο στόχαστρό της.
Πατριαρχία και καπιταλισμός
Οι παραδοσιακές μαρξίστριες φεμινίστριες εμμένουν στην ταξική ανάλυση και στην ανάλυση της μισθωτής εργασίας, και όχι στη φεμινιστική ανάλυση των έμφυλων καταπιέσεων, για να εξηγήσουν την καταπίεση σε βάρος των γυναικών και των ΛΟΑΤΚΙ+ ατόμων. Θεωρούν ότι η καπιταλιστική ανάγκη για συσσώρευση περισσότερου πλούτου ευθύνεται για την υποδεέστερη θέση των γυναικών και ότι οι ίδιες δυνάμεις του καπιταλισμού οι οποίες επέφεραν την καταπίεση της μίας τάξης από την άλλη, του ενός έθνους από το άλλο κλπ., είναι υπεύθυνες και για τις έμφυλες καταπιέσεις. Αυτή η προσέγγιση, όμως, δεν κατανοεί τη δυναμική της πατριαρχίας η οποία προϋπήρχε των καπιταλιστικών κοινωνιών και, δυστυχώς, δεν μπορεί να αποκλειστεί στις μετακαπιταλιστικές. Αυτό δεν σημαίνει πως κοινωνικά συστήματα όπως η πατριαρχία, η φυλετική ανισότητα κ.ά. δεν είναι αλληλένδετα με τη γιγάντωση των σύγχρονων οικονομικών μοντέλων και της «καπιταλιστικής εκμετάλλευσης». Απλώς καθιστά τη διάκριση μεταξύ πρωτεύουσας αντίθεσης και δήθεν «ιδεαλιστικών αιτημάτων» θεωρητικά αβαθή και ιστορικά ξεπερασμένη. Η θέση ότι η γυναικεία απελευθέρωση, η άρση των έμφυλων διακρίσεων, η αναγνώριση των ταυτοτήτων φύλου, εντέλει η ευτυχία των ανθρώπων, χωρίς τη συνεχή παρουσία αυτόνομων φεμινιστικών, ΛΟΑΤΚΙ+, οικολογικών κ.ά. κινημάτων, εναπόκειται αποκλειστικά στη μετάβαση στη σοσιαλιστική κοινωνία, είναι μια θέση μονοδιάστατης αντίληψης τόσο για τον σοσιαλισμό όσο και για τις έμφυλες διακρίσεις και τις διασταυρούμενες καταπιέσεις. Όπως ο σοσιαλισμός ή θα είναι δημοκρατικός ή δεν θα υπάρχει, έτσι ισχυριζόμαστε πως είτε θα είναι διαθεματικός είτε δεν θα υπάρχει. Υπό αυτό το πρίσμα, κάθε μικρή ή μεγάλη νίκη απέναντι στο πατριαρχικό εξουσιαστικό πλαίσιο, από οπουδήποτε και αν προέρχεται, δεν είναι απλά ένας ασήμαντος συμβολικός θρίαμβος αλλά μια ρωγμή, που κάθε αριστερή πρωτοβουλία οφείλει να αναγνωρίσει και να διευρύνει στην προοπτική της ατομικής και κοινωνικής απελευθέρωσης.
Αυτό που κάποιες φεμινίστριες επιλέγουν να ονομάζουν «συμβολικές νίκες», για κάποιες από μας είναι η πραγματική αλλαγή των υλικών συνθηκών ζωής μας, τόσο υλική όσο και η αύξηση του μισθού ή η μείωση του εργάσιμου χρόνου. Ας είμαστε όλες πιο εμβριθείς όταν αναλύουμε τα στοιχεία που συγκροτούν τις ζωές των γυναικών, των ανδρών, των μη δυαδικών ατόμων κ.ο.κ. και ας μην αποφασίζουμε εμείς τι είναι σημαντικό για τους άλλους ανθρώπους.
Σημειώσεις:
1. Μ. Γκασούκα, Woke ατζέντα και μαρξιστική φεμινιστική κριτική, https://www.epohi.gr/article/51040/woke-atzenta-kai-marxistikh-feministikh-kritikh
2. Thirteen Theses of Marxism-Feminism, https://marxfemconference.net/2018/10/29/frigga-haug-thirteen-theses-of-marxism-feminism/
Μαρία Αποστολάκη – Αγγελίνα Γιαννοπούλου – Έφη Γιαννοπούλου
Η ΕΠΟΧΗ