Γυναικοκτονίες και ποινικό άβατο

Η γυναικοκτονία, υποστηρίζεται, είναι μια έννοια λειτουργική, φτάνει να περιορίζεται στον δημόσιο λόγο, ενδεχομένως και στην εγκληματολογία.

Οποια κι αν είναι η αποτίμησή του, το γεγονός παραμένει: καθώς οι διαφορετικές εκφάνσεις της αποκτούν τον τελευταίο καιρό μια αναπάντεχη δημοσιότητα, η έμφυλη βία αντιμετωπίζεται όλο και συχνότερα ως κοινωνικό ζήτημα.

Δεν είναι λίγο. Και είναι παρήγορο, μέσα στη μαυρίλα των ημερών, που μέσα σε ελάχιστο χρόνο η έννοια γυναικοκτονία έγινε ευρύτατα αποδεκτή, όσο κι αν παλεύει ακόμη να διατηρήσει τις σημασίες που της προσδίδουν οι πρόσφατες φεμινιστικές νοηματοδοτήσεις της.

Χάρη στη λέξη, μια κατηγορία ανθρωποκτονιών απέκτησε όνομα, ιστορικό βάθος και γεωγραφικό εύρος, το συνεχές της έμφυλης βίας φωτίστηκε, οι επιζώσες ακούστηκαν. Οπως ήταν επόμενο, η ορατότητα του εγκλήματος οδήγησε σε κοινή θέα και τις εξοργιστικές δυσλειτουργίες που συνδέονται με τους μηχανισμούς αντιμετώπισής του.

Στο κλίμα αυτό, μετατοπίζεται και η συζήτηση για τη χρησιμότητα του όρου γυναικοκτονία: δεν χλευάζεται πλέον η φεμινιστική της προέλευση και δεν αμφισβητείται η σιωπηρή της συνήχηση με έννοιες όπως πατριαρχία, φύλο, έμφυλες ιεραρχίες.

Οι πρόσφατες ενστάσεις αφορούν την εγγραφή της στον Ποινικό Κώδικα: η γυναικοκτονία, υποστηρίζεται, είναι μια έννοια λειτουργική, φτάνει να περιορίζεται στον δημόσιο λόγο, ενδεχομένως και στην εγκληματολογία.

Η κατάχρησή της ενισχύει αντιλήψεις για τη δήθεν φυσική ευαλωτότητα των γυναικών, ενώ η αποτύπωσή της στον Ποινικό Κώδικα οδηγεί σε διαφορετική κατά φύλο αξιολόγηση της ανθρώπινης ζωής και, άθελά της, ερωτοτροπεί με την επαναφορά της θανατικής ποινής, καθώς όλες οι ανθρωποκτονίες τιμωρούνται πλέον με ισόβια (1).

Σοβαρές αυτή τη φορά οι επιφυλάξεις, εισάγουν στην Ελλάδα μια συζήτηση που, αφού έκανε τον κύκλο της σε χώρες της Κεντρικής και Νότιας Αμερικής, απασχολεί ήδη ευρωπαϊκές χώρες όπως η Γαλλία, το Βέλγιο, η Κύπρος. Πρόκειται για μια διαμάχη πολιτική, όσο κι αν διεξάγεται με νομικούς όρους.

Ουδεμία πρωτοτυπία. Μόνο που ο διάλογος είναι εξ αρχής υπονομευμένος, όταν οι προτάσεις για ποινική κατοχύρωση της γυναικοκτονίας κατηγορούνται εκ προοιμίου ότι ενισχύουν, έστω και ανεπίγνωστα, τις νεοφιλελεύθερες κατασταλτικές πολιτικές.

Αποσιωπάται έτσι ότι η ποινική αντιμετώπιση της έμφυλης βίας έχει υποχρεώσει από παλιά τα φεμινιστικά κινήματα και τη φεμινιστική εγκληματολογία να στοχαστούν πάνω στο πρόβλημα της επιβάρυνσης των ποινών. Δεδομένη είναι και η ποικιλία των θέσεων που έχουν κατά καιρούς υποστηριχτεί, υποδεικνύοντας μια πολυφωνία πολύ πιο σύνθετη και παραγωγική απ᾽ ό,τι συνήθως πιστεύεται.

Για να μείνω σε ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα: τη δεκαετία του ᾽80, επιχειρώντας να λύσουν τον γόρδιο δεσμό, Αγγλίδες φεμινίστριες πρότειναν να παραμείνει ανέγγιχτη η χαριστική ποινική αντιμετώπιση των βιαστών αλλά, προκειμένου να εξασφαλιστεί μια σχετική ισορροπία, να μειωθούν οι ποινές δεκάδων άλλων εγκληματικών πράξεων.

Ούτως ή άλλως, η ελληνική φεμινιστική εμπειρία στο πεδίο αυτό αφορά κατά κύριο λόγο αγώνες για την ορατότητα των εγκλημάτων έμφυλης βίας, οπότε και τη συμπερίληψή τους στο ποινικό γλωσσάρι. Μήπως να θυμίσω τις αντιστάσεις στην έννοια της συναίνεσης κατά τη συζήτηση του άρθρου για τον βιασμό το καλοκαίρι του 2019;

Αυτονόητες υπήρξαν, επομένως, οι αντιδράσεις φεμινιστριών στο κείμενο του καθηγητή Νίκου Παρασκευόπουλου (news24/7), στο οποίο οι προτάσεις για εγγραφή της γυναικοκτονίας στον Ποινικό Κώδικα αποδόθηκαν στον τιμωρητικό φεμινισμό, μια «αμερικανικής κοπής πτυχή του φεμινισμού», «δυνάμει υπονομευτική για τις αξίες του ανθρωπισμού», «δόγμα που πιστεύει ότι βασικό εργαλείο για τη βελτίωση της θέσης της γυναίκας είναι ο Ποινικός Κώδικας: η αύξηση της ποινής (των ισοβίων!) για τη γυναικοκτονία».

Ο πειρασμός είναι μεγάλος, να σημειώσω ότι ο φεμινιστικός ακτιβισμός καταγγέλλεται εδώ και πάνω από έναν αιώνα για πιθηκισμό ξένων προτύπων, καθώς κατά καιρούς ανασύρεται ή κατασκευάζεται ένα απεχθές είδος ξενόφερτου φεμινισμού για να αντιπαρατεθεί σε έναν «καλώς νοούμενο», δηλαδή ανώδυνο, φεμινισμό.

Ευτυχώς κύλησε πολύ νερό στ᾽ αυλάκι και τα σημερινά κινήματα που διεκδικούν την -και ποινική- ορατότητα των γυναικοκτονιών δεν απολογούνται για τις διεθνικές τους δικτυώσεις, όπως και οι νομικοί δεν έχουν λόγους να απολογηθούν για τις δικές τους εκλεκτικές συγγένειες.

Ας συνεννοηθούμε: υπάρχουν νεοφιλελεύθερες φεμινίστριες; Ασφαλώς, όπως υπάρχουν και αριστεροί αντιεμβολιαστές. Αλλά τι είναι ο τιμωρητικός (ή σωφρονιστικός) φεμινισμός που υποτίθεται ότι υπαγορεύει τις πρόσφατες πρωτοβουλίες για νομοθετική κατοχύρωση της γυναικοκτονίας;

Είναι προφανές ότι ο όρος δεν συνιστά αυτοπροσδιορισμό. Προτάθηκε στις ΗΠΑ το 2007 για να χαρακτηρίσει φεμινιστικές αναλύσεις που, αντιμετωπίζοντας ως εμπορία ανθρώπων κάθε μορφή σεξεργασίας, υποστήριζαν ότι αυστηρότεροι νόμοι θα οδηγήσουν σε σταδιακό μαρασμό την πορνεία.

Εκτοτε, ο όρος διευρύνεται κατά περίπτωση ώστε να περιλάβει τη συμπόρευση μερίδων του φεμινισμού με τις νεοφιλελεύθερες κατασταλτικές στρατηγικές (ενίσχυση του δόγματος νόμος και τάξη, μαζική φυλάκιση των αδύναμων, εξοντωτικές ποινές ως λύση για τη σεξουαλική παραβατικότητα κ.ο.κ.). Στην κατηγορία αυτή εντάσσεται από ορισμένες πλευρές και η κίνηση #metoo.

Σε αντίθεση με τον τιμωρητικό, ο καταργητικός ή αντισωφρονιστικός φεμινισμός, το αντώνυμό του, συνιστά συνήθως αυτοπροσδιορισμό. Στεγάζει κι αυτός ποικιλία τάσεων, από μεταρρυθμιστικές απόπειρες βελτίωσης του σωφρονιστικού συστήματος (μείωση ποινών, αποσυμφόρηση φυλακών κ.ο.κ.) έως προσεγγίσεις που απορρίπτουν κάθε μεταρρυθμιστική νομοθετική πρόταση και ευαγγελίζονται κοινοτικούς μηχανισμούς απονομής της δικαιοσύνης απολύτως ανεξάρτητους από το κράτος.

Τη δική της εκδοχή του καταργητικού φεμινισμού εξέθεσε η Αντζελα Ντέιβις στην Αθήνα το 2017, όταν η συζήτηση ήταν ακόμη άγνωστη στην Ελλάδα, ώστε ακόμη και η μετάφραση του τίτλου της ομιλίας της δεν ήταν τότε αυτονόητη.

Είναι σαφές πως οι διαφορετικές θέσεις για την ποινική αποτύπωση της γυναικοκτονίας δεν παραπέμπουν στην αμερικανική διαμάχη μεταξύ τιμωρητικού και καταργητικού φεμινισμού. Και είναι υβριστική η υπόνοια ότι οι σχετικές φεμινιστικές πρωτοβουλίες ταυτίζονται με αντιλήψεις που αναθέτουν στην επιβάρυνση των ποινών τη θεραπεία κοινωνικών προβλημάτων. Αραγε τυχαία δεν περιλαμβάνεται η γυναικοκτονία στην εγχώρια νεοφιλελεύθερη ατζέντα;

Πράγματι, ο Ποινικός Κώδικας μπορεί να μην είναι λεξικό ή σημειωματάριο ιδεών. Συνεχίζω, ωστόσο, να αναρωτιέμαι πώς γίνεται να ταξινομείται ένα έγκλημα σε μια ειδική κατηγορία, να αποκτά όνομα, κοινωνική ορατότητα και αναλυτική εγκυρότητα, αλλά να υποχρεώνεται να ξεθάψει την άφυλη μεταμφίεσή του προκειμένου να του επιτραπεί η είσοδος στις δικαστικές αίθουσες.

(1) Ξεχωρίζω εδώ τις σχετικές παρεμβάσεις της Ιφιγένειας Καμτσίδου, του Κώστα Σταμάτη και του Νίκου Παρασκευόπουλου. Στον Νίκο Παρασκευόπουλο απάντησαν, μεταξύ άλλων, η Φωτεινή Σιάνου, η Γεωργία Πετράκη και η Μαρία Ρεπούση. Η συζήτηση, η οποία προφανώς συνεχίζεται, είναι εύκολα προσβάσιμη στο διαδίκτυο (news247, enainstitute.org, left, avgi, efsyn).