Μαρία Φαφαλιού «Γυναίκες στη φυλακή, Μαρτυρίες», εκδόσεις Αλεξάνδρεια, 2021
«Στην αρχή υπάρχει το συναίσθημα του “απίστευτου”, αναρωτιέσαι, δηλαδή, πώς βρέθηκες εκεί μέσα. Υπάρχει όμως και ο τρόμος».
«Ένα χάος είναι η φυλακή. Καλύτερα να μας ρίχνανε σε έναν υπόνομο, παρά εκεί που μας ρίξανε. Κοιμόμασταν με τις κατσαρίδες, τις σκοτώναμε πάνω μας, μέσα από τα μαλλιά μας…».
«Ήρθα πολύ φοβισμένη. Η υπάλληλος που με παρέλαβε είδε ότι ήμουν σε άσχημη κατάσταση, έτοιμη να κλάψω. Μου είπε “μην ανησυχείς” και μου άνοιξε την αγκαλιά της…».
«Για αρκετό διάστημα ήμουν σαν τηλεκατευθυνόμενο παιχνίδι με μάλλον χαλασμένο κοντρόλ… έλεγα πώς βρέθηκες σε αυτό το λαβύρινθο;».
Μερικές από τις πρώτες εντυπώσεις γυναικών κρατουμένων στις φυλακές Θήβα, Λάρισα, Αθήνα, Φυλακές Κορυδαλλού.
Η Μαρία Φαφαλιού επί 40 χρόνια συγκεντρώνει μαρτυρίες: από τον πόλεμο, την Κατοχή, τον εμφύλιο, τη δικτατορία, τα ψυχιατρεία, τις φυλακές. Στο βιβλίο της «Γυναίκες στη φυλακή», ακούγονται οι γυναικείες φωνές των ποινικών κρατουμένων. Κάποιες από αυτές έμειναν μήνες ακόμα και χρόνια στη φυλακή και μερικές τελικά αθωώθηκαν. Όπως επισημαίνει και στην εισαγωγή η συγγραφέας, το βιβλίο δίνει βήμα σε αυτές τις γυναίκες να μιλήσουν για την ιστορία τους και τη δική τους αλήθεια, όπως αυτές την βίωσαν, μέσα από τις αφηγήσεις τους, τα γράμματά τους, τα ημερολόγια, τα ποιήματα και τις χειροτεχνίες τους: τα έργα ζωγραφικής, τις περίφημες κούκλες τους. Για να ακουστεί η δική τους φωνή, και όχι μόνο αυτή των ειδικών που μιλούν εξ ονόματός τους. Σημαντικές και κομβικές, ωστόσο, για την κατανόηση των συναισθημάτων και των συνθηκών στις οποίες ζουν αυτές οι γυναίκες είναι και οι μαρτυρίες των λειτουργών, των ψυχολόγων, των εθελοντών και εθελοντριών του Δικτύου Στήριξης Φυλακισμένων και Αποφυλακισμένων Γυναικών, βέβαια και του συντονιστή του Δικτύου, του θεολόγου Κλήμη Πυρουνάκη, αυτών που γνώρισαν αυτές τις γυναίκες από κοντά.
Σιγά σιγά ξεχνάς ότι είσαι άνθρωπος
Έχοντας διαβάσει, και αγαπήσει, τα Κορίτσια σε περίκλειστους χώρους τον τόμο με τις μαρτυρίες των έγκλειστων κοριτσιών και γυναικών, πολιτικών κρατουμένων στη διάρκεια του πολέμου και του εμφυλίου, τη δεκαετία 1942-52, εδώ, από τις πρώτες σελίδες με τρόμαξε η μοναξιά αυτών των γυναικών, η βία που εκδηλώνεται μέσα στις φυλακές, η δυσκολία τους να συνυπάρξουν: «Η φυλακή είναι ένα τεράστιο καζάνι που βράζει. Γιατί μέσα υπάρχουν όλων των ειδών οι άνθρωποι […] Εδώ σε ένα σπίτι είναι δύσκολο να συμβιώσεις, αλλά τουλάχιστον υπάρχουν δεσμοί αγάπης και ανέχεσαι. Όταν μπήκα ήμουν 20 χρονών και ήθελα να πεθάνω». «[…] Μετά μαθαίνεις να μην εμπιστεύεσαι, να μη μιλάς, να μην ακούς, και αν μπορείς, να μη βλέπεις. Σιγά σιγά ξεχνάς ότι είσαι άνθρωπος».
Στα Κορίτσια σε περίκλειστους χώρους παρά το αίσθημα της μοναξιάς, την άγρια έλλειψη προσωπικού χώρου, τον διαρκή φόβο, τα βασανιστήρια, κυριαρχούσε η αλληλεγγύη –παρότι ούτε στις ποινικές κρατούμενες απουσιάζει–, συχνά με τη δημιουργική οργάνωση του χρόνου, πάνω απ’ όλα η βαθιά πίστη στον σκοπό και τις ιδέες τους που παρέμεναν ζωντανές και ουσιαστικό στήριγμα και μέσα στις φυλακές και στην εξορία.
Πώς βιώνουν οι ποινικές κρατούμενες τις ελληνικές φυλακές; Στις φυλακές που προσπαθούν να συνδυάσουν, όπως επισημαίνει η συγγραφέας, τα ασύμβατα: την ενίοτε βίαιη τιμωρία με την προστασία, την απομόνωση με την αναμόρφωση, το στίγμα με την κοινωνική απομόνωση.
Καταρχάς, όταν οι Γυναικείες Φυλακές Αβέρωφ κατεδαφίστηκαν, το 1972, άρχισαν να λειτουργούν οι Γυναικείες Φυλακές Κορυδαλλού και από το 2008 εκεί κρατούνται μόνο οι υπόδικες, ενώ οι υπόλοιπες γυναίκες βρίσκονται στο Κατάστημα Κράτησης Γυναικών Ελεώνα (ή Ελαιώνα) Θήβας. Τα 19 κεφάλαια του βιβλίου περιλαμβάνουν, μεταξύ άλλων, τις πρώτες εντυπώσεις των κρατουμένων, τη ζωή τους, την ψυχική υγεία, τον ακτιβισμό, τις έμφυλες σχέσεις, τα ναρκωτικά, τις ανήλικες, τις μανάδες με παιδιά, τo στίγμα και την ψυχοκοινωνική αποκατάσταση, την επαγγελματική επανένταξη…
Οι δραστηριότητες περισπασμού
Οι μαρτυρίες αποκαλύπτουν το σοκ από τον εγκλεισμό, τον αγώνα για επιβίωση όταν οι κρατούμενες μπορεί να σκοτωθούν ακόμα και για την κλοπή ενός σαμπουάν, τη διαχείριση του ελεύθερου χρόνου –«στις γυναικείες φυλακές επικρατεί μια υστερία καθαριότητας, δεν ξέρεις τι να κάνεις για να περάσει η ώρα σου», γράφει μια κρατούμενη. Ενώ, σε ό,τι αφορά τις εθελοντικές δραστηριότητες, σύμφωνα με τον καναδό κοινωνιολόγο Έρβινγκ Γκόφμαν «η αίσθηση του νεκρού και ασήκωτου χρόνου ίσως να εξηγεί τη μεγάλη αξία σ’ αυτό που μπορούμε να ονομάσουμε δραστηριότητες περισπασμού […] που μπορούν να απορροφήσουν και να συνεπάρουν αρκετά τον συμμετέχοντα ώστε να τον αποσπάσουν από τον εαυτό του, κάνοντάς τον να ξεχάσει προς το παρόν την τωρινή του κατάσταση». Και είναι πολλές και ποικίλες οι δραστηριότητες περισπασμού που περιλαμβάνουν εργαστήρια μουσικής, θεάτρου, ομάδες ανάγνωσης, βιωματικά σεμινάρια αισθητικής κ.ά. Πάντα στην ενότητα των εθελοντικών δραστηριοτήτων ενδιαφέρον έχουν οι μαρτυρίες της συνταξιούχου κοινωνικής λειτουργού Έφης Χατζή για τον σημαντικό ρόλο του εθελοντισμού στις περιπτώσεις των αλλοδαπών κρατουμένων, και όχι μόνο, που είναι αποκομμένες στην Ελλάδα από το φιλικό ή συγγενικό περιβάλλον και συχνά με δυσκολίες στη γλώσσα. Της ιδίας και το «Περί φιλανθρωπίας» όπου καταγράφεται η αντίληψη ότι οι αποδέκτες των φιλανθρωπικών πράξεων πρέπει να αποδέχονται ασυζητητί ό,τι τους προσφέρουν ή ότι δεν δικαιούνται, σύμφωνα με τους φιλάνθρωπους, να εκφράζουν επιθυμίες και να κάνουν επιλογές.
Ένα τεράστιο κλουβί με ανθρώπους
Η επικοινωνία με τον έξω κόσμο όπως και ο νόμος του ισχυρότερου κυριαρχούν, επίσης, στις αφηγήσεις για την καθημερινότητα της ζωής στη φυλακή. Στη φυλακή όποια έχει οικονομική άνεση περνά καλύτερα από τις υπόλοιπες, αφού έχει τη δυνατότητα να αναθέτει στις «φτωχές» συγκρατούμενές της αγγαρείες όπως το πλύσιμο των ρούχων ή το σκούπισμα, πληρώνοντάς τες σε είδος, με τσιγάρα ή τρόφιμα, αφού το φαγητό, στον Κορυδαλλό ειδικά, είναι άθλιο.
Μαρτυρίες για τις διακρίσεις και την ανισότητα ανάμεσα στις γυναικείες και αντρικές φυλακές «οι γυναίκες κάνουν φυλακή σαν να είναι δεύτερης κατηγορίας πολίτες ενώ οι άντρες έχουν περισσότερα προνόμια», όπως και τις συνθήκες στις οποίες εκτίουν συχνά την ποινή τους οι τρανς κρατούμενες «στα κελιά των πειθαρχικών απομονώσεων χωρίς να έχουν υποπέσει σε κάποιο πειθαρχικό παράπτωμα παρά μόνο λόγω της ταυτότητας φύλου τους», διαβάζουμε στην ενότητα των έμφυλων σχέσεων.
Τα παραπάνω αποτελούν μόνο ένα ελάχιστο δείγμα των πάμπολλων γυναικείων μαρτυριών του βιβλίου. Κλείνοντας να παραθέσουμε μερικά λόγια του Κλήμη Πυρουνάκη, Συντονιστή του Δικτύου Στήριξης Φυλακισμένων και Αποφυλακισμένων Γυναικών, από τον πρόλογο του βιβλίου:
«Οι μαρτυρίες που υπάρχουν σε αυτό το βιβλίο από τη μια φανερώνουν τη μιζέρια της φυλακής όταν οι συνθήκες κράτησης είναι “τυχαίες” κι όταν οι κρατούμενες ή οι φύλακες από μόνοι τους καθορίζουν το πλαίσιο, το κλίμα, τις αλληλοσυγκρουόμενες δυνάμεις με τις οποίες υποφέρουν όλοι από αυτοανακηρυγμένα αφεντικά που αναζητούν στο πλήθος το χαρέμι τους, τη σοδειά τους και κυριαρχούν η εκδίκηση, η βία, η εκμετάλλευση».
Και από την παρουσίαση του βιβλίου: «Από τις 30 φυλακές μόνο οι 10 έχουν Σχολείο Δεύτερης Ευκαιρίας. Γιατί; Αφού έχει αποδειχτεί ότι όποιος πηγαίνει σχολείο δεν ξαναγυρνάει στη φυλακή».
Πηγή: Η Εποχή
