Η διάχυση της χρήσης νέων τεχνολογιών έχει φέρει στο προσκήνιο νέες περιβαλλοντικές προκλήσεις. Αυξάνονται οι ανάγκες για ηλεκτρική ενέργεια με ρυθμούς που απαιτούν την επιτάχυνση των επενδύσεων σε ανανεώσιμες πηγές ενέργειας (ΑΠΕ), ευφυή ηλεκτρικά δίκτυα και υποδομές αποθήκευσης. Την κατάσταση προσπαθούν να εκμεταλλευθούν τόσο οι εταιρείες ορυκτών καυσίμων όσο και εκείνες της πυρηνικής ενέργειας. Όμως οι ΑΠΕ απαιτούν λιγότερη εξόρυξη και γη από τα ορυκτά καύσιμα, ενώ υπερέχουν στο κόστος απόσυρσης στο τέλος του κύκλου ζωής. Ο συνδυασμός τεχνολογικών εξελίξεων στις ΑΠΕ και στην αποθήκευση ενέργειες θα διευρύνει αυτή τη διαφορά.
Η αποθήκευση τόσο στο δίκτυο όσο και σε οχήματα και συσκευές κλιμακώνει τις ανάγκες για μέταλλα, σπάνιες γαίες και άλλα ορυκτά που χρησιμοποιούνται σε μπαταρίες και κυψέλες καυσίμων. Αντίστοιχα, η αύξηση της ζήτησης ημιαγωγών και ηλεκτρισμού κλιμακώνουν τη ζήτηση και τις εξορύξεις ορυκτών όπως ο χαλκός, το αλουμίνιο και οι σπάνιες γαίες. Οι περιβαλλοντικές και γεωπολιτικές συνέπειες αυτών των εξελίξεων αποτυπώνονται σε όλο των πλανήτη: στην Αφρική, στην Κεντρική Ασία, στη Νότιο Αμερική, στην Αρκτική.
Οι εξορύξεις δεν συνεπάγονται αυτομάτως οικονομική μεγέθυνση και κοινωνική ανάπτυξη. Εκτός από τις περιβαλλοντικές επιπτώσεις, συνήθως οι περιοχές εξόρυξης δε αποκομίζουν κανένα όφελος. Παραμένουν τεχνολογικά εξαρτημένες στην εξόρυξη. Η εξαγωγή προστιθέμενης αξίας από την επεξεργασία των ορυκτών πραγματοποιείται σε άλλες περιοχές και χώρες, ενώ πληρώνουν το κόστος (μη) αποκατάστασης, που συνήθως δεν συνεκτιμάται στις συμφωνίες και στα τέλη εξόρυξης.
Από την πλευρά της χρήσης, στο τέλος του κύκλου ζωής των προϊόντων, η ανακύκλωση θα μπορούσε να μειώσει το περιβαλλοντικό αποτύπωμα και να αποτελέσει σημαντική παραγωγική δραστηριότητα. Οι “αναπτυγμένες” κοινωνίες συσσωρεύουν σημαντικά κοιτάσματα στα απορρίμματά τους (τα οποία συχνά εξάγουν στον Παγκόσμιο Νότο). Με την εξαίρεση του χάλυβα και του αλουμινίου, που ανακυκλώνονται σε ποσοστό άνω του 75%, τα υπόλοιπα ορυκτά ανακυκλώνονται από λίγο (περίπου 30%) έως ελάχιστα (λιγότερο από 1%).
Οι ίδιες οι ΑΠΕ συνιστούν μία σχετικά νέα μορφή εξόρυξης, όπου οι τοπικοί (ανανεώσιμοι) ενεργειακοί πόροι αξιοποιούνται από ξένες ή ιδιωτικές εταιρίες που στη συνέχεια πωλούν την παραγόμενη ενέργεια στους κατοίκους. Αντίθετα, οι ενεργειακές κοινότητες (συνεταιρισμοί) διατηρούν την προστιθέμενη αξία της παραγωγής ενέργειας στον τόπο.
Το πιο νέο στοιχείο στο χάρτη των εξορύξεων αποτελούν τα δεδομένα, τα data, που χαρακτηρίζονται το «νέο πετρέλαιο» (“data is the new oil”). Η επέκταση των ψηφιακών πλατφορμών και της τεχνητής νοημοσύνης κλιμακώνουν την παραγωγή αλλά και τη ζήτηση δεδομένων. Τα κέντρα αποθήκευσης (data centers) φυτρώνουν σε όλο τον πλανήτη και εκτιμάται ότι θα φτάσουν να καταναλώνουν πάνω από το 10% της ηλεκτρικής ενέργειας και να συμβάλλουν σημαντικά στην αύξηση της ζήτησης ορυκτών.
Τα ζήτημα δεν περιορίζεται στα προσωπικά δεδομένα. Το μέγεθος της οικονομίας των δεδομένων δεν αποτυπώνεται στη δημόσια συζήτηση. Τις τελευταίες δεκαετίες οι εταιρίες πληροφορικής και κυρίως των ψηφιακών πλατφορμών έχουν εκτοπίσει τις εταιρίες ενέργειας και μεταποίησης από την κορυφή της κατάταξης με βάση το οικονομικό μέγεθος. Η πληροφοριακή ένταση του παραγόμενου προϊόντος κλιμακώνεται, όπως και οι αντίστοιχες υλικές και άυλες επενδύσεις.
Τα κοιτάσματα δεδομένων έχουν σημαντικές διαφορές από τα φυσικά κοιτάσματα. Παράγονται από την ανθρώπινη δραστηριότητα, από εμάς τους ίδιους. Αφορούν την ιδιωτική σφαίρα, τη σφαίρα της παραγωγής και της πολιτικής. Εντούτοις, σήμερα τον έλεγχό τους έχουν μία δεκάδα εταιρείες. Αυτό μπορεί να τις φέρει σε θέση ισχύος ακόμη και απέναντι σε κράτη. Ακόμη και με τη στενή οικονομική έννοια, πολίτες και κράτη δεν συμμετέχουν καθόλου στο μέρισμα της παραγόμενης αξίας.
Η – εθνική – κυριαρχία επί των δεδομένων δεν αφορά μόνο την ιδιοκτησία και την αξιοποίησή τους. Στρατηγική σημασίας είναι ο σχεδιασμός της ίδιας της παραγωγής τους. Για παράδειγμα, η ψηφιακή υποδομή μιας «έξυπνης» πόλης σε ποια δεδομένα θα δώσει προτεραιότητα; Σε εκείνα που αφορούν την εξυπηρέτηση των πολιτών, τη μείωση του περιβαλλοντικού αποτυπώματος ή θα προτεραιοποιήσει τα δεδεμένα της επιτήρησης; Τα δεδομένα υγείας και διατροφής θα εστιάζουν στην πρόληψη ή στην αξιοποίηση από ασφαλιστικές και φαρμακευτικές; Πόσο εύκολο είναι να διαχωριστούν τα μεν από τα δε και ποιος θα εγγυάται και ελέγχει τη χρήση τους;
Οι πολιτικές επιλογές, σε παλιές και νέες εξορύξεις, έχουν οικονομική και γεωπολιτική σημασία. Οι επιλογές αφορούν στο κόστος, στο περιβαλλοντικό αποτύπωμα, στην προστιθέμενη αξία, την κατανομή του οφέλους, και στον έλεγχο. Αποτελούν κρίσιμο στοιχείο του παραγωγικού μοντέλου. Για την κατεύθυνση της οικονομικής δραστηριότητας και την πολιτική οικονομία της παραγωγής. Μπορούν να συνεχίσουν να αποτελούν πεδίο εκμετάλλευσης ή να μετασχηματισθούν σε κοινούς πόρους υπό δημόσιο και δημοκρατικό έλεγχο σε όφελος της κοινωνίας.
Γιώργος Σταμπουλής
