-Την τελευταία πενταετία αναδύεται ολοένα και περισσότερο το φαινόμενο των fake news. Tι σας ώθησε να προβείτε στην έρευνα και τη μελέτη των ψευδών ειδήσεων;
-Η ενασχόληση πολλών ερευνητών και αναλυτών ξεκίνησε μετά τη χρήση του όρου από τον τέως Πρόεδρο των ΗΠΑ Τραμπ σε συνέντευξη Τύπου τον Δεκέμβριο 2016, ανκαι ο όρος απαντάται για πρώτη φορά περί τα τέλη του 19ου αιώνα. Παλιότερα και παρόμοια δημοσιεύματα βρίσκουμε από τις αρχές του ίδιου αιώνα. Προσωπικά παρουσίασα την πρώτη μου εργασία για το θέμα σε συνέδριο του ΡΙΚ για τα 60 χρόνια του οργανισμού, την Άνοιξη 2017 στη Λευκωσία, στο οποίο είχα προσκληθεί να μιλήσω. Έκτοτε και μέχρι την έκδοση του βιβλίου μου συνέχισα να ερευνώ συστηματικά το θέμα. Συνολικά η διαδικασία αυτή κράτησε περίπου 4 ½ χρόνια. Ο βασικός λόγος που με ώθησε σε αυτή τη μελέτη, που πήρε τη μορφή βιβλίου, ήταν ότι εντόπισα στις παραποιημένες ειδήσεις τη βασική αποστολή που έχει η προπαγάνδα, δηλαδή η μαχόμενη με τα μέσα του λόγου, ιδεολογία. Το ζήτημα αυτό αποτελεί μέρος του αντικειμένου που θεραπεύω στο Τμήμα Επικοινωνίας και ΜΜΕ του ΕΚΠΑ όπου εργάζομαι. Συνεπώς η ενασχόλησή μου με τις παραποιημένες ειδήσεις είναι συνέπεια των διαρκών επιστημονικών μου ενδιαφερόντων αλλά και της στάσης μου ως πολίτης.
-Στο βιβλίο σας «Παραποιημένες ειδήσεις: Ο μετασχηματισμός της προπαγάνδας στην κοινωνία της ενημέρωσης», αναφέρεστε εκτενώς στη διαφορά μεταξύ των παραποιημένων και των ψευδών ειδήσεων. Πώς τις διαχωρίζετε και με ποιούς τρόπους μπορεί το κοινό να τις εντοπίσει και να τις αποφύγει;
-Ψευδής είναι μια είδηση η οποία περιγράφει είτε κάτι που δεν έγινε, για παράδειγμα ένας βιασμός, είτε αποδίδει την πράξη σε κάποιον που δεν την έκανε. Παραποιημένη είναι μια είδηση η οποία περιγράφει ένα πραγματικό γεγονός, αλλά αλλοιώνει κάποια από τα χαρακτηριστικά του, όπως τον τόπο στον οποίο συνέβη το γεγονός, ή χρονική στιγμή στην οποία συνέβη αυτό, ή προσθέτει/αφαιρεί πρόσωπα ήχους κ.ά. στοιχεία στο γεγονός, ή αλλάζει το περιβάλλον στο οποίο συνέβη το γεγονός, ή δείχνει να λέει πράγματα ένα πρόσωπο που δεν τα είπε ή μιμείται με κωμικό τρόπο τη φόρμα της είδησης ενώ περιγράφει επινοημένα γεγονότα κοκ. Αν συνυπολογίσουμε όλους τους δυνατούς συνδυασμούς όλων των τρόπων παραποίησης των γεγονότων, όπως αυτούς που προανέφερα, τότε μπορεί να έχουμε μέχρι και πάνω από 134.200.000 διαφορετικούς τύπους παραποίησης των ειδησεογραφικών γεγονότων, δηλαδή παραποιημένων ειδήσεων. Αντιλαμβάνεται στην έκταση που μπορεί να εκλάβει το φαινόμενο και ταυτοχρόνως το πρόβλημα αν συντρέξουν και οι κατάλληλες κοινωνικές, πολιτικές και πολιτιστικές συνθήκες.
Αν το κοινό θέλει να αποφύγει να πιστέψει σε παραποιημένες ειδήσεις, λέω αν διότι συνήθως πιστεύουμε τις ειδήσεις που ταιριάζουν με τις απόψεις μας, πρέπει να εξετάζει μερικά πράγματα όπως: την εγκυρότητα του Μέσου που δημοσίευσε την είδηση, αν η είδηση φέρει την υπογραφή κάποιου δημοσιογράφου και μάλιστα γνωστού, να εξετάσει επίσης την αξιοπιστία και το «ιστορικό» επί του θέματος του δημοσιογράφου που τη δημοσίευσε, αν παρατίθενται πηγές της είδησης καθώς και στοιχεία που τεκμηριώνουν το δημοσίευμα, αν βρίθει συναισθηματισμών και αξιολογικών επιθετικών προσδιορισμών, αν εκφράζει εμφανώς ευρέως διαδεδομένες προκαταλήψεις, λ.χ. για τους μαύρους, τους μετανάστες, τις γυναίκες, άλλους λαούς κοκ. Αν εντοπίζονται όλα αυτά τα στοιχεία ή έστω μερικά εξ αυτών είναι ισχυρά πιθανό η είδηση να είναι παραποιημένη.
-Δώστε μας παραδείγματα παραποιημένων ή και ψευδών ειδήσεων
-Βεβαίως, ορίστε μερικά: Ότι το Ιράκ είχε όπλα μαζικής καταστροφής, ότι το Ιράκ είχε εκπαιδεύσει τους τρομοκράτες της Αλ Κάιντα που χτύπησαν του Δίδυμους Πύργους, ότι η Χίλαρι Κλίντον είχε υιοθετήσει εξωγήινο, ότι στην Ελβετία υπήρχαν μακαρονόδενδρα, ότι ο στρατός του Μπασάρ Αλ Άσαντ είχε επιτεθεί με χημικά όπλα στην πόλη Ντούμα το 2018, ότι ο Κίσινγκερ είπε πως πρέπει να πολεμηθεί ο πολιτισμός των Ελλήνων, ότι η Ελλάδα μετά τη Συμφωνία των Πρεσπών δεν θα μπορεί να χρησιμοποιεί τον όρο Μακεδονία ή Μακεδονικός/ή/ό, ότι τον Παύλο Φύσσα τον σκότωσαν για το ποδόσφαιρο, ότι τα πλάνα που έδειξε κάποιο κανάλι (Σκάι) για τον σεισμό στην Β. Αττική το 2018 ήταν στην πραγματικότητα από άλλο σεισμό στη Βρίσα της Λέσβου, ότι τις ειδήσεις στα Αραβικά στην ΕΡΤ τις εκφωνούσε γυναίκα τυλιγμένη με μαντήλα, η προσθήκη ήχου σε βίντεο του Mega τη βραδιά που δολοφονήθηκε ο Α. Γρηγορόπουλος, ώστε να φαίνεται ότι είχαν προηγηθεί συγκρούσεις και έτσι έμμεσα να επιβεβαιωθεί ο ισχυρισμός του δολοφόνου αστυνομικού ότι βρίσκονταν σε αυτοάμυνα, ότι η συμμετοχή των πιστών σε θρησκευτικές τελετές στις εκκλησίες δεν βοηθά στην εξάπλωση του κορωνοϊού όπως μεταδόθηκε από κάποια Μέσα σε Ελλάδα και Κύπρο και πολλά – πολλά άλλα. Δυστυχώς πάνω από το 30% των ειδήσεων που κυκλοφορούν στο Facebook και άλλα μέσα κοινωνικής δικτύωσης είναι παραποιημένες. Σε κάθε χώρα σχετίζονται με τα ιδιαίτερα προβλήματα που επικρατούν στον δημόσιο βίο και στον δημόσιο λόγο της χώρας. Για παράδειγμα στην Ελλάδα, όπως και στη Γερμανία, οι περισσότερες παραποιημένες ειδήσεις έχουν στον άξονά τους τις προσφυγικές ροές και την ξενοφοβία.
ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΚΑΙ ΕΜΠΟΡΙΚΗ ΠΡΟΠΑΓΑΝΔΑ
-Οι παραποιημένες ειδήσεις είναι το προϊόν της ειδησεοποίησης της προπαγάνδας και αντιστρόφως, της προπαγανδοποίησης των ειδήσεων. Πώς συνδέονται αυτές οι παραποιημένες ειδήσεις με τους μηχανισμούς προπαγάνδας όπως τους γνωρίζαμε μέχρι τώρα;
-Το μεγαλύτερο μέρος των πληροφοριών που καταναλώνουμε σήμερα είναι ειδήσεις. Αντίθετα, σε προηγούμενες εποχές κυριαρχίας της τηλεόρασης και του ραδιοφώνου δεν ήταν. Οι θεατές και ακροατές παρακολουθούσαν κυρίως σειρές και σίριαλ, θέατρο, μουσική κ.ά. μορφές ψυχαγωγίας και εν γένει μυθοπλασίας. Σήμερα αυτό έχει αλλάξει. Η κατανάλωση ειδήσεων κυριαρχεί, αν και αυτό είναι κάτι που έγινε σταδιακά, εκτινάχθηκε όμως με την κυριαρχία του διαδικτύου στις επικοινωνίες. Ως εκ τούτου τις ειδήσεις επιλέγουν ως φόρμα όσοι θέλουν να κάνουν πολιτική προπαγάνδα όταν π.χ. ισχυρίζονταν ότι το Ιράκ έχει όπλα μαζικής καταστροφής, θρησκευτική προπαγάνδα (προσηλυτισμό) όπως λ.χ. όταν λένε ότι οι εικόνες κλαίνε, εμπορική προπαγάνδα (διαφήμιση) όταν προβάλλουν συμπληρώματα διατροφής ως φάρμακα με θεραπευτικές ιδιότητες, ή δυσφημούν τα προϊόντα και τους ανταγωνιστές τους κοκ.
Σε αυτό, εκτός από την κυριαρχία των ειδήσεων συνέβαλε, όπως προείπα, η κυριαρχία του διαδικτύου, αλλά επίσης και η επίταση της πολιτικής πόλωσης – ο εσωτερικός κομματικός ανταγωνισμός αποκτά όλο και πιο πολύ ψυχροπολεμικά χαρακτηριστικά σε αρκετές χώρες. Επίσης συνέβαλε πολύ η εμπορευματοποίηση των ειδήσεων και ιδιαίτερα η δικτατορία των κλικ στο διαδίκτυο, όπως και η υποχώρηση των ιδεολογιών ως σχημάτων ερμηνείας του κόσμου και η κατάληψη της θέσης των ιδεολογιών από άλλα ερμηνευτικά σχήματα της πραγματικότητας και των γεγονότων όπως η αστρολογία, οι θρησκείες, η μεταφυσική, και βεβαίως οι βαθιά ριζωμένες προκαταλήψεις που έρχονται από το παρελθόν και αφορούν τους αλλοεθνείς, τους μαύρους, τους αλλόθρησκους, τις γυναίκες κ.ά. Τέλος, σημαντική συμβολή στην έκταση του φαινομένου παίζει η χρήση νέων, υβριδικών, μορφών περιγραφής των γεγονότων, που περιέχουν αρκετά στοιχεία μυθοπλασίας. Αυτές οι υβριδικές μορφές αφήγησης απαντώνται και είναι κατάλληλες περισσότερο στα εμπορικά ΜΜΕ, καθώς και στο διαδίκτυο, αλλά και στις πλατφόρμες κοινωνικής δικτύωσης όπως λ.χ. το Twitter.
Πολιτικές και θρησκευτικές παρεμβάσεις
-Η παραποίηση των ειδήσεων θα μπορούσαμε να πούμε πως είναι προϊόν το οποίο ενέχει το στοιχείο της πολιτικής παρέμβασης;
-Ορισμένες από τις παραποιημένες ειδήσεις τις κατασκευάζουν οι δημοσιογράφοι και τα ΜΜΕ για εμπορική επιτυχία ή για πολιτική παρέμβαση προς όφελος της πολιτικής παράταξης που υπηρετούν – θυμηθείτε για παράδειγμα την υπόθεση με τη φραπελιά ή τις τερατώδεις ειδήσεις που ειπώθηκαν για τη συμφωνία των Πρεσπών. Άλλες προέρχονται από πολιτικούς, επιχειρηματίες, θρησκευτικούς ηγέτες κ.ά. χωρίς να το γνωρίζουν οι δημοσιογράφοι, όπως λ.χ. όταν αναφέρουν οι δημοσιογράφοι παραβιάσεις του εθνικού εναέριου χώρου χωρίς όμως να μπορούν να ελέγξουν την ακρίβεια του γεγονότος οι δημοσιογράφοι, αλλά και χωρίς να λένε ότι πρόκειται για πληροφορίες προερχόμενες από το υπουργείο Άμυνας. Τέλος, άλλες ειδήσεις είναι προϊόν της συνεργασίας δημοσιογράφων και πολιτικών, θρησκευτικών ηγετών, επιχειρηματιών κ.ά. όπως έγινε κατά τη διάρκεια της κρίσης στην Ελλάδα στις αρχές δεκαετίες του 2010 όταν αρκετοί δημοσιογράφοι δημοσίευαν φιλομνημονιακές ειδήσεις που τους έδιναν Έλληνες και ξένοι πολιτικοί ενώ γνώριζαν πως είναι αναξιόπιστες. Με μεγάλη ένταση αυτό έγινε στην προεκλογική περίοδο Ιανουαρίου 2015 και στην προδημοψηφισματική περίοδο τον Ιούλιο της ίδιας χρονιάς.
Καταλύτης σήμερα είναι το διαδίκτυο
-Σε πιο βαθμό θεωρείτε ότι συνέβαλε το διαδίκτυο και τα Μέσα Κοινωνικής Δικτύωσης στη ροπή των κοινωνιών προς τα τις παραποιημένες ειδήσεις;
-Το διαδίκτυο κάνει δυο πράγματα: Πρώτον, «κοινωνικοποιεί» τις παραποιημένες ειδήσεις. Παλιά, το προνόμιο της παραγωγής τους το είχαν μόνο οι δημοσιογράφοι. Σήμερα το έχουν και πολλοί άλλοι. Θεωρητικά όλοι οι χρήστες του διαδικτύου. Δεύτερον, το διαδίκτυο λειτουργεί ως καταλύτης στην παραγωγή και διανομή τέτοιων ειδήσεων ή και όλων των ειδήσεων. Οι ειδήσεις αυτές φτάνουν σε μεγάλο αριθμό αποδεκτών, οι χρήστες μπορούν να τις αναμεταδώσουν επίσης σε μεγάλο αριθμό άλλων χρηστών, ενώ μπορούν επίσης να προσθέσουν ή να αφαιρέσουν λεκτικά και εικονιστικά στοιχεία στο γεγονός, και φυσικά όλα αυτά με μεγάλη ταχύτητα που ξεπερνά κατά πολύ την ταχύτητα των παλιών μέσων.
-Η κρίση του κορωνοϊού προκάλεσε την άμεση εξάρτηση του κοινού από τις ειδήσεις, αλλά ταυτόχρονα γέννησε σε πολλαπλά επίπεδα παραποιημένες ειδήσεις. Θεωρείτε πως οι κρίσεις μεγεθύνουν ακόμη περισσότερο το φαινόμενο των παραποιημένων ειδήσεων;
-Οι κρίσεις είναι το πιο γόνιμο έδαφος για την παραγωγή, διάδοση και κυρίως την αποδοχή από το κοινό τέτοιων ειδήσεων. Σε μια κρίση χρειαζόμαστε πληροφορίες και κυρίως κάπου από όπου να πιαστούμε για να κατανοήσουμε ότι συμβαίνει. Οι παραποιημένες ειδήσεις προσφέρουν απλές, κατανοητές, και πλήρεις εξηγήσεις, και κυρίως τέτοιες που βρίσκονται κοντά στις προκαταλήψεις μας και σε ότι ήδη ξέρουμε για μια δεδομένη κρίση. Οικονομική – π.χ. «μαζί τα φάγαμε», υγειονομική, – π.χ. οι κινέζοι που τρώνε φίδια και φταίνε για τον κορωνοϊό ή τα σκόρδα και το αλκοόλ να τον σκοτώσει κ.λπ. Έτσι παρόμοιες ερμηνείες μας προσφέρουν την ικανοποίηση και τον έλεγχο, όπως ψευδώς νομίζουμε ότι έχουμε, των όσων συμβαίνουν στις άγνωστες και επικίνδυνες συνθήκες μιας πρωτόγνωρης κρίσης. Πέραν αυτού, πρέπει να λάβουμε υπόψη ότι το μεγαλύτερο ποσοστό των παραποιημένων ειδήσεων ακουμπά στην ψευδοεπιστήμη. Και οι περισσότερες ψευδοεπιστημονικές ειδήσεις αφορούν θέματα υγείας, καθώς και θέματα της αστροφυσικής. Έτσι λοιπόν όταν συναντηθεί μια μεγάλη κρίση με θέματα υγείας, δηλαδή όταν υπάρξει μια μεγάλη υγειονομική κρίση, αυτό αποτελεί το πιο γόνιμο, το ιδανικό περιβάλλον για την άνθιση παραποιημένων ειδήσεων και κυρίως για να τις πιστέψουν μεγάλα τμήματα του πληθυσμού. Αυτά είναι τα θρησκόληπτα τμήματα του πληθυσμού, εκείνα με αμφιβολία και έλλειψη εμπιστοσύνης στη σύγχρονη κοινωνία και στους θεσμούς της, με καχυποψία απέναντι στην επιστήμη και τους επιστήμονες κοκ. Δεν είναι απαραίτητα αμόρφωτοι όλοι αυτοί. Είναι όμως αρνητές της νεωτερικότητας σε πολλές εκφάνσεις της και φυσικά στην επιστημονική της έκφανση.
-Ποιους τρόπους προτείνετε για τον έλεγχο των παραποιημένων ειδήσεων;
-Η ρίζα των παραποιημένων ειδήσεων βρίσκεται στις προκαταλήψεις και η ρίζα αυτών των προκαταλήψεων βρίσκεται με τη σειρά της στην κοινωνική ανισότητα. Αν αυτό δεν εκλείψει δύσκολα θα εκλείψει το μεγαλύτερο μέρος των παραποιημένων ειδήσεων Από εκεί και πέρα και μέχρι τότε χρειαζόμαστε έναν μεγάλο διεθνή οργανισμό δημόσιας υπηρεσίας με εθνικά παραρτήματα, που να ασχολείται με τον έλεγχο αξιοπιστίας των ειδήσεων όλων των Μέσων. Χρειαζόμαστε ακόμα εκπαίδευση του κοινού ώστε να κατανοήσει πως λειτουργούν τα Μέσα και οι πηγές τους. Χρειαζόμαστε ακόμα την ενεργό συμμετοχή του κοινού στο δημόσιο βίο. Και χρειαζόμαστε επίσης την επιστροφή της ιδεολογίας και των ιδεολογικών διαμαχών, καθώς και των ιδεολογικών αναλύσεων των γήινων, κοσμικών γεγονότων. Χρειαζόμαστε έναν δημόσιο βίο πέρα από αυτόν που έχουμε στα mall, στα καφέ και μπροστά στις οθόνες της τηλεόρασης και του διαδικτύου.
-Τι αναμένετε να αλλάξει τα επόμενα χρόνια στο πεδίο της ενημέρωσης για να δούμε ενδεχομένως συρρίκνωση του φαινομένου των ψευδών ή και παραποιημένων ειδήσεων;
-Δεν είμαι προφήτης. Ωστόσο τίποτα δεν θα αλλάξει από μόνο του. Οι κοινωνίες δεν είναι φυσικά φαινόμενα, αφήστε που κι αυτά εξελίσσονται πλέον με την καθοριστική παρέμβαση του ανθρώπου όπως παρατηρούμε στην κλιματική αλλαγή. Εμείς θα αλλάξουμε το τοπίο της ενημέρωσης, ανάλογα με τις επιλογές και τη δράση μας.
Μια ιδιαίτερα σημαντική διάκριση ανάμεσα στις ψευδείς και τις παραποιημένες ειδήσεις δίνει μέσα από το βιβλίο του «Παραποιημένες ειδήσεις (Fake News): Ο μετασχηματισμός της προπαγάνδας στην κοινωνία της ενημέρωσης» (εκδ. Gutenberg) ο Γιώργος Πλειός, Καθηγητής στο Τμήμα Επικοινωνίας και ΜΜΕ του Εθνικού και Καποδιστριακού Πανεπιστημίου Αθηνών (ΕΚΠΑ).
Πηγή: philenews
