Δυο καθηγητές Πειραματικής Κοινωνικής Ψυχολογίας και ένας δημοσιογράφος συμπράττουν εναντίον μιας «απείθαρχης λέξης». Ο Γεράσιμος Προδρομίτης και ο Στάμος Παπαστάμου, μαζί με τον δικό μας Τάσο Παππά, υπογράφουν ένα εξαιρετικά ενδιαφέρον βιβλίο και αναμετριούνται με ένα –καταπώς το ονομάζουν– «βολικό τέρας», θυμίζοντας πώς παλιότερα χρησιμοποιήθηκαν έννοιες όπως η τρομοκρατία και η ριζοσπαστικοποίηση –και, επιτρέψτε μου να προσθέσω, εσχάτως η «τοξικότητα». Ο Γεράσιμος Προδρομίτης μάς μιλά για το βιβλίο τους που κυκλοφορεί από τις Εκδόσεις Πεδίο.
● Ενδιαφέρουσα ομάδα κατ’ αρχάς… Πώς προέκυψε;
Δεν είναι η πρώτη φορά που συνεργαζόμαστε μεταξύ μας. Κατ’ αρχάς, γνωριζόμαστε χρόνια, είναι διαρκής και δεδηλωμένη η αμοιβαία εκτίμηση για τα γραπτά μας. Ο Τάσος μάς έχει κάνει επίσης αρκετές φορές την τιμή να είναι προσκεκλημένος ομιλητής σε εκδηλώσεις στο Πανεπιστήμιο και σε παρουσιάσεις παλιότερων βιβλίων μας, όπως αυτό που συνυπογράφουμε με τον Στάμο Παπαστάμου πάνω στην κρατική και μη κρατική πολιτική βία. Να σημειώσω δε, πως με τον Τάσο είναι το δεύτερο βιβλίο που συνυπογράφουμε, μετά το «Πρώτη Φορά Αριστερά» το 2016 (επίσης από τις εκδόσεις Πεδίο), όπου και τότε, μαζί με τον Στάμο Παπαστάμου και τον Γιάννη Μηλιό, προσπαθήσαμε να συνεισφέρουμε στον θεωρητικό, επιστημονικό και πολιτικό διάλογο γύρω από ερωτήματα του «εάν», «κατά πόσο», «πώς» και «γιατί» πρώτη φορά «Αριστερά».
● Συνήθως η μομφή του «λαϊκισμού» εκτοξεύεται κατά ριπάς κατά των αριστερών και κινηματικών αντιπάλων. Μήπως η έννοια παραμένει σκοπίμως θολή ώστε να λειτουργεί αποτελεσματικότερα σαν μομφή;
Οι έννοιες ή μάλλον οι χρήσεις τους στον δημόσιο διάλογο δεν είναι ποτέ αθώες. Ομολογουμένως υπάρχουν εγγενείς δυσκολίες και στο να οριστεί πλήρως η έννοια –πράγμα, άλλωστε, άκρως δυσχερές και σε πολλές περιπτώσεις βλαπτικό λόγω της ιστορικότητας που έχουν γενικά οι έννοιες στις κοινωνικές επιστήμες– αλλά και στο να μετρηθεί εμπειρικά. Ως έννοια ο «λαϊκισμός» φαίνεται να δημιουργεί πολλά περισσότερα προβλήματα από όσα λύνει. Γι’ αυτό και είναι μάλλον πιο ενδιαφέρον να προσπαθεί να αναλύσει κανείς τις χρήσεις της παρά την έννοια την ίδια. Η κυριότερη από αυτές είναι όντως αυτή που επισημαίνετε. Στον πυρήνα της βρίσκεται η απονομιμοποίηση της έννοιας του λαού ως ενσυνείδητου, ενεργού και δραστήριου πολιτικού υποκειμένου.
● Πώς εξηγείται η έκρηξη «λαϊκιστικών σπουδών» των τελευταίων χρόνων;
Είναι εύλογο κατ’ αρχάς το ενδιαφέρον, δεδομένου ότι κατά τα τελευταία χρόνια στην παγκόσμια πολιτική σκηνή έχουμε γεγονότα που αφενός βγάζουν στις πλατείες τα «θορυβώδη» και όχι πάντα ειρηνόφιλα πολυάριθμα πλήθη και αφετέρου διαπιστώνουμε εκλογικές επιλογές οι οποίες ανασύρουν με δραματουργικό τρόπο μοτίβα σκέψης, συμπεριφοράς και πολιτικής διαμεσολάβησης, που καθιστούν την έννοια εκ νέου ενεργή και δημοφιλή. Δεν είναι η πρώτη φορά που συμβαίνει κάτι τέτοιο, στον χώρο της κοινωνικής ψυχολογίας τουλάχιστον. Η άνοδος της Ακροδεξιάς, π.χ., κατέστησε εκ νέου δημοφιλή την έννοια του «δεξιού αυταρχισμού» πριν από κάποια χρόνια. Το ίδιο συνέβη με τη «ριζοσπαστικοποίηση» λόγω των ισλαμιστικών επιθέσεων σε ευρωπαϊκό έδαφος. Από κει και πέρα, και ο ίδιος ο ακαδημαϊκός χώρος έχει τους αυτοματισμούς και τις πρακτικές του: ένα δημοφιλές θέμα μετατρέπεται σε κυρίαρχη τάση, γίνεται «του συρμού» ως υποσχόμενο ερευνητικά κονδύλια και ορατότητα.
● Τι κρύβει αυτό το «βολικό τέρας», όπως το χαρακτηρίζετε, το τέρας πίσω από την τρομερά κατασκευασμένη του όψη;
Κρύβει τον στιγματισμό και την απόλυτη ενοχοποίηση της συλλογικής διεκδίκησης και της πολιτικής σύγκρουσης. Στρατηγικά, η τρέχουσα κυρίαρχη χρήση της λέξης λειτουργεί εναλλακτικά στη γνωστή «θεωρία των δύο άκρων». Συγκαλύπτει δυσλειτουργίες, παραλείψεις, εσκεμμένες κακές πρακτικές της εξουσίας, η οποία πολλάκις μη λειτουργώντας προς όφελος των πολλών ή αναδεικνύοντας και αποδεικνύοντας εαυτήν αναποτελεσματική έναντι των προκλήσεων της εποχής, πασχίζει απονομιμοποιούμενη να αυτοσυντηρηθεί, καταγγέλλοντας αυτό που η ίδια προκάλεσε.
● Μελετάτε δύο φαινόμενα που πυροδότησαν έντονα την περί λαϊκισμού συζήτηση στη δημόσια σφαίρα: τις πλατείες των «Αγανακτισμένων» και τα συλλαλητήρια για το «Μακεδονικό». Ποια είναι τα συμπεράσματά σας;
Τα συμπεράσματα της συγκεκριμένης μελέτης επιβεβαιώνουν τόσο κλασικά όσο και σύγχρονα ερευνητικά κοινωνιοψυχολογικά δεδομένα.
Αναδεικνύεται εμφανώς η επιλεκτική και ιδεολογικά προσδιορισμένη ευαισθησία της κοινωνικής σκέψης όσον αφορά την πρόσληψη, αξιολόγηση και ερμηνεία της εκάστοτε εκδοχής του «δημόσιου πλήθους». Ετσι, διαπιστώνουμε τον ενεργό ρόλο του άξονα «αριστερά – δεξιά» τόσο ως διάστασης ταυτοτικού προσδιορισμού όσο και ως υποβάθρου ιδεολογικής πλαισίωσης.
Ιδιαίτερο ενδιαφέρον –και μάλιστα ευρύτερο, τόσο κοινωνιοψυχολογικά όσο και πολιτικά– θα έλεγα επίσης πως έχει η στάση και η εκτίμηση όσων αρνούνται να τοποθετηθούν στο συνεχές «Αριστεράς – Δεξιάς», οι οποίοι σύμφωνα με τα ερευνητικά μας δεδομένα έχουν αυξηθεί κατά τα τελευταία χρόνια, ειδικά μετά την κρίση: πριμοδοτώντας μια πολιτικά αδρανή και γενικότερη ατομικιστική τοποθέτηση εμφανίζονται να καταδικάζουν συλλήβδην κάθε δημόσια μαζική διαμαρτυρία, ανασύροντας από την κλασική παλέτα της «ψυχολογίας των μαζών» τις διαστάσεις της συναισθηματικής αστάθειας, του παρορμητισμού και της αντιδραστικότητας.
Ντίνα Δασκαλοπούλου
