O Έρνεστ Κανάντα, καθηγητής Γεωγραφίας στο Πανεπιστήμιο των Βαλεαρίδων Νήσων και ένας από τους σημαντικότερους αριστερούς ευρωπαίους ερευνητές σε θέματα τουρισμού, μιλάει στην «Εποχή» για την στρατηγική του καπιταλισμού σχετικά με τον τουρισμό, αναφέρεται στην κρίση του σημερινού μοντέλου τουριστικής ανάπτυξης, και περιγράφει το πώς πρέπει η Αριστερά να αντιμετωπίσει τη συζήτηση για τον τουρισμό και τις επιπτώσεις του.
Ποια είναι τα χαρακτηριστικά της ανάπτυξης/επέκτασης του παγκόσμιου τουρισμού τα τελευταία χρόνια;
Ιστορικά ο τουρισμός έχει διαδραματίσει βασικό ρόλο στον καπιταλισμό. Από την μια πλευρά, επέτρεψε μια ισχυρή επέκταση των δραστηριοτήτων που εγγυώνται την αναπαραγωγή του κεφαλαίου. Αυτό ήταν ιδιαίτερα σημαντικό μετά την παγκόσμια χρηματοπιστωτική κρίση του 2008, όταν κατέρρευσε η δυναμική που σχετίζεται με την ακίνητη περιουσία και τον τραπεζικό δανεισμό. Στην συνέχεια ο τουρισμός αναδύθηκε έντονα ως τρόπος αναπαραγωγής του κεφαλαίου, ως εκ τούτου και η αύξηση της τουριστικής έντασης σε πολλές πόλεις και περιοχές. Αλλά, επιπλέον, ο τουρισμός έχει χρησιμεύσει και για την σταθεροποίηση του καπιταλισμού μπροστά στις στρεβλωτικές επιπτώσεις της λειτουργίας του. Έτσι, κατέστησε δυνατή την οικοδόμηση μιας δυναμικής ανάκαμψης της εργατικής τάξης, που έχει εξαντληθεί από τους εξουθενωτικούς και αλλοτριωτικούς ρυθμούς εργασίας. Συνέβαλε επίσης στην σταθεροποίηση του συστήματος δημιουργώντας νέες δραστηριότητες, στις οποίες άνθρωποι που επλήγησαν από τις κρίσεις σε κάποιους κλάδους μπορούν να βρουν καταφύγιο ως εργαζόμενοι ή να ξεκινήσουν μικρές επιχειρήσεις.
Πώς βλέπεις να επηρεάζεται η στρατηγική του καπιταλισμού για τον τουρισμό από τις γεωπολιτικές εντάσεις και τις πολλαπλές κρίσεις; Σε ποια κατεύθυνση κινείται σήμερα αυτή η στρατηγική προκειμένου να εξασφαλιστεί η συσσώρευση και η αναπαραγωγή του κεφαλαίου;
Η κρίση της πανδημίας του COVID-19 ανέδειξε την ευπάθεια της τουριστικής δραστηριότητας. Αλλά όταν τελείωσε, μια ολόκληρη σειρά κρίσιμων παραγόντων εξακολουθούσαν να υπάρχουν: κλιματική αλλαγή, ενεργειακή κρίση, ελλείψεις σπάνιων ορυκτών, κίνδυνοι διαταραχής της παγκόσμιας εφοδιαστικής αλυσίδας, γεωπολιτικές εντάσεις. Όλη αυτή η κατάσταση πολυκρίσης σημαίνει ότι το μοντέλο τουριστικής ανάπτυξης των τελευταίων δεκαετιών, που βασίζεται στη μεσαία και στην εργατική τάξη, βρίσκεται σε σοβαρή κρίση. Η αύξηση των τιμών είναι συνεχής, και διάφοροι παράγοντες επιδεινώνουν αυτήν την τάση. Στην Ευρωπαϊκή Ένωση το ένα τρίτο του πληθυσμού δεν μπορεί να κάνει διακοπές μιας εβδομάδας, και ανάλογα με την περιοχή το ποσοστό αυτό είναι πολύ μεγαλύτερο. Σε αυτό το πλαίσιο, τα μεγάλα κεφάλαια και πολλές δημόσιες πολιτικές ποντάρουν στον τουρισμό με μεγαλύτερη αγοραστική δύναμη. Αλλά επειδή αυτό δεν συμβαίνει μόνο σε μια πόλη, αυτό κάνει τον ανταγωνισμό, για μια αγορά πολύ μικρότερη από αυτήν των μεσαίων και εργατικών τάξεων, πολύ σκληρό. Δεν υπάρχουν πλούσιοι τουρίστες για όλους. Και αυτό σημαίνει ότι τα κράτη πρέπει να δαπανήσουν τεράστια ποσά δημοσίου χρήματος για προβολή, εκδηλώσεις, υποδομές, κλπ, προκειμένου να προσελκύσουν αυτό το είδος τουριστών. Με αυτήν την στρατηγική θα καταλήξουμε να πληρώνουμε για να κάνουν πάρτι οι πλούσιοι. Αλλά, επιπλέον, αυτός ο ανταγωνισμός είναι αυτοκτονικός, επειδή δεν μπορούν όλοι να κερδίσουν ενώ εμείς αδυνατούμε να επενδύσουμε στις ανάγκες της κοινωνικής πλειοψηφίας. Το γεγονός ότι κάποιος ξοδεύει πολλά δεν σημαίνει ότι αυτό το χρήμα ανακατανέμεται δίκαια.
Ποια μπορεί να είναι μια αριστερή απάντηση απέναντι στις επιπτώσεις που έχει ο τουρισμός στη στέγαση, στο περιβάλλον, στην εργασία, στην πόλη, κλπ; Οι απαντήσεις που δίνουν οι κοινωνικές διαμαρτυρίες οι οποίες γίνονται σε πολλές περιοχές της Ισπανίας, αλλά και σε άλλες πόλεις του κόσμου, π.χ. Βενετία, Ντουμπρόβνικ, κλπ. θεωρείς ότι είναι επαρκείς;
Βλέπουμε έναν νέο κύκλο διαμαρτυριών ενάντια στις επιπτώσεις της τουριστικοποίησης. Είναι όμως σημαντικό να τονιστεί αυτή η απόχρωση: το πρόβλημα δεν είναι ο μαζικός τουρισμός ή ο υπερτουρισμός, είναι η τουριστικοποίηση. Δηλαδή, μια υπερβολική αύξηση της τουριστικής δραστηριότητας που κάνει ολόκληρη την επικράτεια και την κοινωνική ζωή να περιστρέφονται γύρω από τα συμφέροντα και τις ανάγκες του τουριστικού κεφαλαίου. Και αυτό μπορεί να συμβεί με τον τουρισμό της μεσαίας τάξης ή και με μια πλούσια αγορά. Το θέμα είναι ότι η τουριστικοποίηση προκαλεί τον εκτοπισμό του εργαζόμενου πληθυσμού, και κάνει τη ζωή του ακόμη πιο επισφαλή με την αύξηση των τιμών των κατοικιών και την απώλεια της ποιότητας ζωής. Επιπλέον, δημιουργεί ως επί το πλείστον επισφαλή απασχόληση. Η Αριστερά είναι μέσα σε αυτές τις κινητοποιήσεις και πρέπει να είναι ακόμη περισσότερο. Βοηθώντας να αντισταθούμε σε αυτή τη δυναμική της εκποίησης, της εκμετάλλευσης και της επισφάλειας, αλλά και οικοδομώντας τη δική μας πρόταση για το τι θα κάνουμε με τον τουρισμό και πως θα τον μετατρέψουμε στην υπηρεσία των αναγκών της πλειοψηφίας. Αν δεν είμαστε εκεί οι διαμαρτυρίες μπορούν να πάρουν άλλη κατεύθυνση, και να γίνουν αντικείμενο εκμετάλλευσης από ακροδεξιές ομάδες.
Το Παγκόσμιο Συμβούλιο Ταξιδιών και Τουρισμού (WTTC), έχει πει ότι οι κοινωνικές διαμαρτυρίες θέτουν σε κίνδυνο το 15% που συνεισφέρει ο τουρισμός στην ισπανική οικονομία. Απέναντι σε τέτοιου είδους επιχειρήματα θεωρείς ότι είναι αρκετό να λέμε μόνο ότι ο πλούτος από τον τουριστικό τομέα διανέμεται προκλητικά άνισα, ή χρειάζεται μια πληρέστερη απάντηση εκ μέρους μας προκειμένου να πείσουμε ευρύτερα τμήματα της κοινωνίας;
Χρειαζόμαστε μια πρόταση από την Αριστερά που θα συμβάλλει στη μείωση του βάρους του τουρισμού σε ορισμένες περιοχές. Η σημερινή δυναμική του δεν είναι βιώσιμη και υποβαθμίζει την ποιότητα ζωής του πληθυσμού. Επιπλέον, όσο μεγαλύτερη είναι η εξάρτηση από τον τουρισμό τόσο μεγαλύτεροι είναι και οι κίνδυνοι που συνδέονται με την κλιματική αλλαγή, την ενεργειακή κρίση, ή οποιονδήποτε άλλο παράγοντα που θα μπορούσε να προκαλέσει μείωση στις αφίξεις των τουριστών. Σήμερα το υψηλό επίπεδο τουριστικής εξειδίκευσης αποτελεί μεγάλη ευπάθεια. Επομένως, πρέπει να το μειώσουμε. Ταυτόχρονα όμως πρέπει να μετασχηματίσουμε τον τουριστικό τομέα. Αυτή η αναδιοργάνωση σημαίνει ότι το μεγαλύτερο μέρος της τουριστικής δυναμικής μπορεί να πραγματοποιηθεί σε γεωγραφική εγγύτητα, μειώνοντας το κλιματικό αποτύπωμα. Περιλαμβάνει επίσης την ανάπτυξη κοινωνικών πολιτικών που θα διασφαλίζουν ότι η πλειοψηφία του πληθυσμού μπορεί να κάνει διακοπές με προγράμματα κοινωνικού τουρισμού, την τόνωση της κοινωνικής και αλληλέγγυας οικονομίας και, κυρίως, την ενίσχυση της ικανότητας για συνδικαλιστική δράση. Σε ένα σενάριο αβεβαιότητας όπως το τρέχον, οι προτάσεις μας πρέπει να παρέχουν ασφάλεια στην πλειονότητα των εργαζομένων που εξαρτώνται από τον τουρισμό ότι η δραστηριότητα και οι θέσεις εργασίας τους μπορούν να συνεχιστούν σε μεγάλο βαθμό. Και για όσους δεν εργάζονται στον κλάδο πρέπει να μεταφερθεί ένα σημαντικό μήνυμα: νοιαζόμαστε για τις διακοπές σας. Αν δεν δράσουμε με αυτή την έννοια, με μια πολιτική για τις εργατικές τάξεις, διατρέχουμε τον κίνδυνο οι αναγκαίοι μετασχηματισμοί του τουρισμού να οδηγήσουν σε μεγαλύτερη ρήξη μεταξύ των εργατικών τάξεων και στην άνοδο της Ακροδεξιάς, που εκμεταλλεύεται τους φόβους τους.
Πάνω σε ποια βάση θα μπορούσε να ξεκινήσει μια συζήτηση για ένα διαφορετικό είδος τουρισμού, έξω από τα όρια που θέτει ο καπιταλισμός και το κράτος;
Πρέπει να αναπτύξουμε ένα μετακαπιταλιστικό πρόγραμμα τουριστικής ανάπτυξης. Και αυτό ξεκινά βάζοντας όρια στο τουριστικό κεφάλαιο, από το κράτος, αλλά και από τα συνδικάτα και από τα κινήματα της γειτονιάς και του περιβάλλοντος. Πρέπει όμως να ενισχύσουμε και μια ευρεία τουριστική προσφορά που θα στοχεύει στις ανάγκες της λαϊκής πλειοψηφίας. Αυτό συνεπάγεται ενίσχυση των δημόσιων πρωτοβουλιών και του συνεταιριστικού τομέα. Επίσης, την παροχή ποιοτικών υποδομών, όπως αστικά πάρκα, ώστε οι άνθρωποι να μπορούν να οργανώσουν τις δραστηριότητές τους έξω από την αγορά ή την κηδεμονία του κράτους. Αυτή είναι η πρόκληση, και η Αριστερά πρέπει να αντιμετωπίσει αποφασιστικά την συζήτηση για τον τουρισμό, να ελέγξει το κεφάλαιο, αλλά και να αναπτύξει τη δική της πρόταση με την οποία οι εργατικές τάξεις έχουν κάτι να κερδίσουν. Ο τουρισμός δεν είναι τίποτα περισσότερο από μια από τις δυνατότητες οργάνωσης του χρόνου μας χωρίς εργασία. Φυσικά αποτελεί μηχανισμό αναπαραγωγής του κεφαλαίου, όμως εμείς, στην Αριστερά, θέλουμε να διευρύνει τις δυνατότητες μιας αξιοπρεπούς ζωής για τους ανθρώπους. Αυτό θα πρέπει να γίνει εντός των βιοφυσικών ορίων του πλανήτη, και ο τουρισμός πρέπει να επανεξεταστεί για τις ανάγκες και τα δικαιώματα της κοινωνικής πλειοψηφίας. Η πρόκληση είναι τεράστια και πρέπει να αντιμετωπιστεί, δεν μπορούμε να χάσουμε άλλο χρόνο.
Δημήτρης Γκιβίσης
