Στον καθημερινό λόγο «λαϊκιστής» είναι ο κατ’ επίφαση λαϊκός, αυτός που επιλέγει να κολακεύσει το λαό χρησιμοποιώντας απλουστευτικά και γενικόλογα σχήματα. Ο όρος, ωστόσο, ενταγμένος στο λεξιλόγιο των κοινωνικών επιστημών, απαλλαγμένος από το αρνητικό αξιολογικό φορτίο, περιγράφει ένα σύστημα αξιών και πολιτικών προταγμάτων που τοποθετούν το «λαό» στο κέντρο της πολιτικής επιδίωξης. Σε αυτό το πλαίσιο, ο «λαός», «οι από κάτω», «οι μη προνομιούχοι» αντιστρατεύονται εξ ορισμού ένα «σύστημα», ένα «καθεστώς» ή μια «ελίτ». Πρόκειται δηλαδή για μια λογική κάθετου ανταγωνισμού των πολλών ενάντια στους λίγους και το αντίστροφο.
Στο θεωρητικό αντίποδα του λαϊκισμού βρίσκεται ο «εθνικισμός», όρος που στην επιστημονική του διάσταση εμφανίζεται επίσης δίχως το επιλήψιμο φορτίο του. Εδώ τον κεντρικό ρόλο τον έχει το «έθνος», το οποίο αντιστρατεύεται τον «Άλλο», τον «ξένο» και εν γένει όποιον επιβουλεύεται όσα αυτό περικλείει, σε ένα λογικό σύστημα οριζόντιου ανταγωνισμού.
Καθώς «έθνος» και «λαός» αλληλεπικαλύπτονται εννοιολογικά, προκύπτουν ορισμένα ζητήματα: Κάποιοι θεωρητικοί υποστηρίζουν πως οι δύο έννοιες σε τελική ανάλυση ταυτίζονται και κάνουν λόγο για «εθνολαϊκιστικά» πολιτικά προγράμματα και ιδεολογίες,[1] ενώ άλλοι τονίζουν την πλήρη διάσταση μεταξύ των ανταγωνιστικών δίπολων «κάτω/πάνω» (λαϊκισμός) και «μέσα/έξω» (εθνικισμός).[2]
Σε κάθε περίπτωση, μπορούμε να πούμε πως ο προβληματισμός διαπερνά την κλασική πολιτική διχοτόμηση Αριστερά-Δεξιά.[3] Με μία ισχυρή διαφορά: ο αριστερός λαϊκισμός είναι «συμπεριληπτικός» (inclusionary), προορισμένος να ανέχεται τη διαφορετικότητα των φύλων, των ηλικιών, των φυλών κτλ. Ο δεξιός λαϊκισμός, αντίθετα, είναι «περιοριστικός» (exclusionary), αφού αποκλείει από το σύνολο «λαός» οποιονδήποτε δεν συγκαταλέγεται στο έθνος.[4]
Το ίδιο ισχύει και για τον εθνικισμό: Όποτε η Αριστερά έχει ενσωματώσει το έθνος στο πολιτικό της πρόταγμα (εθνικοαπελευθερωτικά, αντιαποικιοκρατικά, αντιιμπεριαλιστικά, ή αντιδικτατορικά κινήματα σε εθνικό επίπεδο) δεν το έπραξε αντιπαρατάσσοντας έναν «λαό» απέναντι σε κάποιον άλλον, αλλά απέναντι στην «άρχουσα τάξη» ή τους «ιμπεριαλιστές» κτλ. Οι λαοί δεν έχουν να μοιράσουν τίποτα. Αυτή η (συμπεριληπτική) προσέγγιση διαφέρει παρασάγγας και καταφανώς από την παραδεδομένη δεξιά (περιοριστική) εθνικιστική ρητορική και πρακτική.[5]
Ο παραπάνω θεωρητικός διαχωρισμός είναι ουσιαστικός, καθώς φωτίζει το σημείο σύγκλισης δύο διακριτών αλλά συμβιωτικών ρευμάτων της «εναλλακτικής Δεξιάς», του δεξιού λαϊκισμού και του δεξιού εθνικισμού: Ο περιοριστικός χαρακτήρας και των δύο λειτουργεί προωθητικά για την επιβολή μιας αντιδραστικής, μισαλλόδοξης, ρατσιστικής ατζέντας που κερδίζει έδαφος σε παγκόσμιο επίπεδο, με όχημα κυρίως το παγκόσμιο μεταναστευτικό κύμα και την έξαρση της ισλαμικής τρομοκρατίας και τη συνακόλουθη άνοδο των κατά τόπους εθνικισμών, φαινόμενα αμφότερα εμβαπτισμένα στην παγκόσμια οικονομική κρίση που ξέσπασε το 2008.
Είναι σε αυτό τον άξονα που εδράζεται το σύγχρονο δίπολο της δεξιάς ριζοσπαστικής παρουσίας: Οι (νέο)φασίστες εθνικιστές τρομοκρατούν στο δρόμο τον «Άλλο», τον ξένο, τον διαφορετικό και οι δεξιοί λαϊκιστές προπαγανδίζουν από τις τηλεοράσεις και το βήμα των κοινοβουλίων την ανάγκη να ξεφορτωθούμε «την εξωτερική απειλή». Οι πρώτοι, οι «ακτιβιστές» ακροδεξιοί στηρίζουν εκλογικά την παρουσία των λαϊκιστών πολιτικών και αυτοί με τη σειρά τους παρέχουν πολιτική κάλυψη στις εκδηλώσεις ρατσιστικής βίας και μίσους.
Το συνονθύλευμα νεοφασιστικών ομάδων με αντικοινωνική δράση και λαϊκιστών πολιτικών της Δεξιάς το ονομάζουμε εδώ «εναλλακτική Δεξιά», δανειζόμενοι τον αυτοπροσδιορισμό του ομώνυμου «κινήματος» στις ΉΠΑ: ο όρος «Alt-Right» (Alternative Right) έγινε ευρύτερα γνωστός με αφορμή το ρόλο του στις Αμερικανικές εκλογές. Τα χαρακτηριστικά της «εναλλακτικής Δεξιάς» είναι αμιγώς ακροδεξιά: εθνικισμός, ρατσισμός, μισογυνισμός, αντισημιτισμός, ισλαμοφοβία, ομοφοβία χαρακτηρίζουν την πολιτική της πλατφόρμα.
Η «εναλλακτική Δεξιά» προβάλλεται ως αντισυστημική, απορρίπτοντας τις παραδεδομένες συντηρητικές πρακτικές και τον ιδεολογικό λόγο των παραδοσιακών δεξιών κομμάτων εξουσίας. Αμφότεροι νεοφασίστες και λαϊκιστές εμφανίζονται ως προστάτες του «μέσου πολίτη» ενάντια στις επιθέσεις τόσο των από πάνω (σύστημα, επιχειρηματικοί κολοσσοί, κοσμοπολίτες πλούσιοι ) όσο και των από κάτω (εργατικά σωματεία, πρόσφυγες και μετανάστες).
Η αναβίωση νεοφασιστικών ιδεολογημάτων με λαϊκιστικό μανδύα θέτει τα όρια που επιτρέπουν στην «εναλλακτική δεξιά» να μην κρύβεται, αλλά αντίθετα να προβάλλεται σε κοινή θέα. Είναι αυτό το χαρακτηριστικό που διαφοροποιεί τις νεοφασιστικές ομάδες από τις καθαρά νεοναζιστικές συνωμοτικές ομάδες και τους επιτρέπει να δραστηριοποιούνται σε αυτό που θα ονομάζαμε συμβατική δημόσια σφαίρα. Σύμφωνα με το «New Yorker», «το τεστάρισμα της δύναμης των ταμπού που περιστρέφονται γύρω από την συμβατική πολιτική – για το τι μπορεί να ειπωθεί και πόσο άμεσα» είναι χαρακτηριστική πρακτική της πλατφόρμας Alt-Right.
Η τελευταία έχει καταφέρει να επιβάλλει την ατζέντα της στο Λευκό Οίκο και παράλληλα να ισχυροποιήσει την παρουσία της στο δρόμο. Τα δραματικά γεγονότα στο Σάρλοτσβιλ δεν είναι παρά η κορυφή του παγόβουνου, καθώς οι ρατσιστικές επιθέσεις παρουσιάζουν μια τρομακτική άνοδο από την έναρξη της προεδρίας του Ντ. Τραμπ. Ωστόσο, το φαινόμενο δεν περιορίζεται στις ΗΠΑ. Αντίθετα, βρίσκεται στο αποκορύφωμά του σε παγκόσμιο επίπεδο. Νεοφασιστικές ομάδες κάνουν αισθητή την παρουσία τους με πράξεις μίσους σε ολόκληρη την Ευρώπη και ταυτόχρονα έχουν καταφέρει να αναδείξουν τους εκλεκτούς τους λαϊκιστές ηγέτες σε διεκδικητές της εξουσίας. Ο δισεκατομμυριούχος Τσέχος Αντρέι Μπάμπις, κατά πολλούς «ο Τσέχος Τραμπ», μετά τη νίκη του κόμματός του στις εκλογές του Οκτωβρίου αναμένεται να είναι ο νέος πρωθυπουργός της χώρας, με σαφή ξενοφοβική ρητορική. Ο Μπάμπις, όπως έχει δηλώσει πρόσφατα, έχει βρει έναν σύμμαχο στο πρόσωπο του αυστριακού Σεμπάστιαν Κουρτς ηγέτη του Αυστριακού Λαϊκού Κόμματος (ÖVP) που αποδέχεται μεγάλο μέρος της αυστριακής ακροδεξιάς ατζέντας.
Τα παραπάνω είναι μόνο κάποιες από τις περιπτώσεις που δείχνουν ότι στο σύνολό του ο Δυτικός κόσμος αντιμετωπίζει το πλέγμα του νεοφασισμού-δεξιού λαϊκισμού. Άλλωστε, οι ιδεολογικές καταβολές της αμερικανικής Alt-Right έχουν αποδοθεί στο γαλλικό «κίνημα του «ταυτοτισμού» (generation identitaire) των αρχών του αιώνα, το οποίο ιδρύθηκε από πρώην μέλη του Λεπενικού «Εθνικού Μετώπου» και πρέσβευε τον σαφή διαχωρισμό μεταξύ γηγενών Ευρωπαίων και μη. Οι ταυτοτιστές είχαν ξεσηκώσει θύελλα διαμαρτυριών όταν οργάνωσαν τα διαβόητα συσσίτια με σούπες με χοιρινό με την επωνυμία «soupes identitaires» συμβολικά ενάντια στους μουσουλμανικούς πληθυσμούς της Γαλλίας. Η «δική μας» ΧΑ, με τα συσσίτια μόνο για Έλληνες, φαίνεται να είναι ιδιαίτερα καλός μαθητής των συγκεκριμένων πρωτοπόρων.
Ωστόσο, το βαθιά αντιδραστικό παράδειγμά τους εμφανίζεται με παραλλαγές παντού στην ευρωπαϊκή ήπειρο: Σε Γερμανία, Αυστρία, Αγγλία, Ιταλία, Κροατία και στις σκανδιναβικές χώρες, η σύμπραξη δεξιών λαϊκιστών – νεοφασιστών είναι παραπάνω από εμφανής. Τόσο η αμερικανική Alt-Right όσο και οι ευρωπαίοι νεοφασίστες/λαϊκιστές φαίνεται να στηρίχθηκαν στην κληρονομιά της γαλλικής «Nouvelle Droite» (Νέα Δεξιά), μέλη της οποίας αυτοπροσδιορίζονταν ως «Γκραμσιανοί της Δεξιάς», ενσωματώνοντας τη θεωρία περί ηγεμονίας στην ακροδεξιά ιδεολογία τους, τακτική καθόλα συμβατή με τη λαϊκιστική τους ταυτότητα. Πολλοί από αυτούς δραστηριοποιούνται σήμερα μέσα από τις γραμμές του κόμματος της Λεπέν.
Εν ολίγοις, φαίνεται πως η «εναλλακτική Δεξιά» παγκοσμίως έχει στηριχτεί σε ένα πολυεπίπεδο ρεπερτόριο δράσης και προπαγάνδας. Χρησιμοποιεί με επιδεξιότητα τις δυνατότητες του διαδικτύου και των μέσων κοινωνικής δικτύωσης, πεδίο στο οποίο οι νέο-δεξιές και νέο-ακροδεξιές απόψεις χτίζονται, συζητούνται, διασπείρονται. Ανωνυμία, συνωμοσιολογία, ρατσισμός με το επιπλέον «πλεονέκτημα» ότι κανείς δε ξέρει ποιοι και πόσοι βρίσκονται πίσω από τις δεκάδες ιστοσελίδες. Στις ΗΠΑ αυτή τη στιγμή επικρατεί η γνωστή και στην Ελλάδα αμηχανία μπροστά στο νεοφασιστικό φαινόμενο: Το εκθέτεις δημόσια, ή μήπως έτσι του δίνεις δύναμη; Ποιος μπορεί και οφείλει να το αντιμετωπίσει, το κράτος ή το κίνημα;
Η διάκριση ανάμεσα στο δεξιό λαϊκισμό και στο νεοφασισμό αναδεικνύει την ανάγκη να υπάρξει απάντηση και στα δύο επίπεδα. Η δράση των κινημάτων, όπως έχει φανεί πολλές φορές, είναι ουσιαστική για την αποκατάσταση της ειρήνης στις γειτονιές. Παράλληλα, η μάχη σε ιδεολογικό επίπεδο, αλλά και αυτή σε καθαρά νομικό, είναι ζωτικής σημασίας να δίνεται καθημερινά. Τέλος, δεν πρέπει να μας διαφεύγει πως οι οικονομικές κρίσεις και οι οξείες ανισότητες που παράγει το νεοφιλελεύθερο μοντέλο εδώ και σαράντα χρόνια είναι που έχουν σπρώξει ευρέα – κυρίως μικροαστικά – κοινωνικά στρώματα στους κόλπους του δεξιού λαϊκισμού και του νεοφασισμού.
Ο ακραίος ατομικισμός, πολιτισμικό παράγωγο του νεοφιλελεύθερου κατασκευάσματος, αποτελεί κι αυτός μέρος του προβλήματος: Από την εποχή της Θάτσερ το άτομο είναι αυξανόμενα «ελεύθερο» από ηθικές ευθύνες που παλιότερα διαπερνούσαν τις κοινωνίες μας. Στο νεοφιλελεύθερο πλαίσιο, η κοινωνική αλληλεγγύη όχι απλά δεν είναι προσόν, αλλά χαρακτηριστικό που προδίδει αδυναμία. Ο «ικανός», ο «αυτοδημιούργητος» ξεχωρίζουν από την υπόλοιπη κοινωνία στηριγμένοι στα εξυψωμένα ατομικά χαρακτηριστικά τους. Ποια είναι αυτά; Στατιστικά μιλώντας, λευκοί, δυτικοί άνδρες, με μεγάλη οικονομική επιφάνεια, άλλοτε «επιτυχημένοι επιχειρηματίες» και ενίοτε «τηλε-περσόνες», συχνά δε επικεφαλής δεξιών λαϊκιστικών κομμάτων.
[1] Π.χ. Ανδρέας Πανταζόπουλος, Για το λαό και το έθνος. Η στιγµή Ανδρέα Παπανδρέου 1965-1989 (Αθήνα: Πόλις, 2001).
[2] Π.χ.Benjamin De Cleen, “The party of the people versus the cultural elite. Populism and nationalism in Flemish radical right rhetoric about artists,” JOMEC: Journalism, Media and Cultural Studies Journal 9: 69–91 (2016).
[3] Για μια ανάλυση του πλέγματος λαϊκισμού/εθνικισμού βλ. και το πρόσφατο άρθρο της Μαρίνας Πρεντούλη, Ερνέστο Λακλάου: Λαϊκισμός, εθνικισμός και ταξική πάλη, ΕΦΣΥΝ, 13.10.2017
[4] Βλ. σχετικά Cas Mudde και Cristobal Rovira Kaltwasser, “Exclusionary vs. Inclusionary Populism: Comparing Contemporary Europe and Latin America,” Government and Opposition 48 (2013).
[5] Για την περίπτωση του μεταπολεμικού ελληνικού πλέγματος εθνικισμού/λαϊκισμού βλ. το κατατοπιστικό άρθρο George Katsambekis και Yannis Stavrakakis, “Revisiting the Nationalism/Populism Nexus: Lessons from the Greek Case,” Javnost – The Public 24, τ. 4 (2017).
