Ισως μία από τις σκηνές τις πιο αποκαλυπτικές για την ουσία του καπιταλισμού στην ιστορία του κινηματογράφου εκτυλίσσεται προς το τέλος της αριστουργηματικής ταινίας του Λουίς Μπουνιουέλ «Η διακριτική γοητεία της μπουρζουαζίας» (βρίσκεται στη σειρά σκηνών που κατόπιν μας φανερώνεται πως ήταν όνειρο κάποιου από τους χαρακτήρες). Τρεις εκτελεστές διακόπτουν βίαια το γεύμα διαπρεπών μελών του αστικού καθεστώτος και τους σκοτώνουν με πολυβόλο, εκτός από έναν που έχει προλάβει να κρυφτεί κάτω απ’ το τραπέζι. Ενώ τον ψάχνουν, εκείνος αυτοπροδίδεται βγάζοντας το χέρι του για να αρπάξει μια φέτα κρύο κρέας που έχει απομείνει. Αντιμετωπίζει τον εκτελεστή του, μόλις προτού εκείνος τον πυροβολήσει, σχεδόν ατάραχος, τρώγοντας την τελευταία του λιχουδιά.
Η ουσία του καπιταλισμού είναι η απεριόριστη απληστία – η απληστία ως αυτοσκοπός. Η απληστία ως υπέρτατη αξία, για την οποία αξίζει να διακινδυνεύσει κανείς και τη ζωή του ακόμα. Το σύστημα το οποίο προτάσσει την απληστία ως ανυπέρβλητη αξία δεν ορρωδεί προ ουδενός προκειμένου να την εξυπηρετήσει. Η εκμετάλλευση ανθρώπου από άνθρωπο; Ασήμαντη λεπτομέρεια που απασχολεί κάποιους ψευτοκουλτουριάρηδες.
Η καταστροφή του πλανήτη; Σιγά τ’ αυγά. Η καταστροφή της ίδιας της ανθρωπότητας; Ε κάποτε όλοι θα πεθάνουμε έτσι κι αλλιώς, ας φάμε κι ας πιούμε όσο προλάβουμε. Η απληστία ως αυταξία, στον «αγνό» καπιταλισμό, που στις μέρες μας σημαίνει στον καπιταλισμό στη νεοφιλελεύθερη εκδοχή του, θυμίζει τον φανατισμό των ισλαμιστών εξτρεμιστών. «Ο Αλλάχ είναι μεγάλος» είναι η κραυγή των τελευταίων στις επιθέσεις αυτοκτονίας. «Η απληστία μας είναι άπειρη» κράζουν οι μεγαλοκαπιταλιστές και οι υποστηρικτές τους, ενώ συμπαρασύρουν τους πάντες στην αυτοκαταστροφική πορεία του συστήματός τους.
Η απληστία προφανώς δεν δηλώνεται ρητά και δημόσια ως τέτοια. Αλλά δεν χρειάζεται, διότι κυριαρχεί στην ίδια τη λογική του συστήματος απ’ άκρου εις άκρον, ιδίως στη νεοφιλελεύθερη φάση του. Είναι το διηνεκές κίνητρο πίσω από την αενάως προβαλλόμενη ως πανάκεια «ανταγωνιστικότητα», ο αληθινός στρατηγικός στόχος της οικονομικής ανάπτυξης, το πραγματικό κριτήριο της διάκρισης μεταξύ νομιμότητας και παρανομίας, το μοναδικό αληθινά αναγνωριζόμενο και προβαλλόμενο δικαίωμα, η οργανωτική αρχή του οιουδήποτε θεσμού, στον ιδιωτικό ή στον δημόσιο τομέα. Αν κάποτε περιοριστεί δραστικά η απληστία, μαζί της θα καταρρεύσει το όλο σύστημα.
Η απληστία τυφλώνει – κατά τουλάχιστον δύο κύριους τρόπους. Ο ένας είναι ότι τα άτομα που διακατέχονται από αυτήν πιστεύουν αμετάπειστα πως το ίδιο ισχύει και για όλους τους άλλους. Επιφανής δημοσιογράφος μπέρδεψε την ηλεκτρονική τάξη (e-class) με πολυτελές μοντέλο της Mercedes, πιστεύοντας ότι και την εποχή της κρίσης και της φτωχοποίησης είναι απολύτως φυσιολογικό οι Ελληνες να επιζητούν την απόκτηση ακριβού αυτοκινήτου. Ταυτόχρονα, ολόκληρη ντετεκτιβικού τύπου σκανδαλολογία οργανώνεται γύρω από την ενοικίαση σπιτιού από τον ηγέτη της (αριστερής) αξιωματικής αντιπολίτευσης, προκειμένου να αποδειχθεί πάση θυσία ότι κυνηγάει και εκείνος τη «μεγάλη ζωή».
Ο άλλος τρόπος τύφλωσης όμως είναι αποκαλυπτικότερος, καθ’ ότι αμεσότερα συγκρουσιακός. Στην εποχή μας, στην Ελλάδα ιδίως, παρατηρείται, θα λέγαμε, ένας μονής κατεύθυνσης ταξικός πόλεμος. Ο πολύς κόσμος έχει απογοητευτεί από την ικανότητα της Αριστεράς να αμφισβητήσει αποτελεσματικά το νεοφιλελεύθερο σύστημα. Από την άλλη, το ίδιο το σύστημα και οι κοινωνικο-πολιτικές δυνάμεις που είναι ταυτισμένες με τούτο εξακολουθούν να αισθάνονται την απειλή της Αριστεράς, εφ’ όσον εκείνη παραμένει ένας υπολογίσιμος πολιτικός αντίπαλος.
Υπολογίσιμος όμως όχι τόσο με την έννοια της πραγματικής ισχύος, αλλά ως εκείνος που υπενθυμίζει στον κόσμο τις αληθινές αιτίες της κακοδαιμονίας του (που είναι βέβαια το ίδιο το νεοφιλελεύθερο καπιταλιστικό σύστημα). Το αντι-αριστερό πολιτικό και ιδεολογικό μένος του καθεστώτος είναι σφοδρότερο από πριν, παρ’ ότι η Αριστερά είναι συγκριτικά αποδυναμωμένη. Και τούτο επειδή το καθεστώς διαβλέπει μια συρρίκνωση της «πίτας» που επέρχεται λόγω των οικονομικών επιπτώσεων της παρατεταμένης υγειονομικής κρίσης, και κατά συνέπεια μια αντικειμενική πλέον υπονόμευση της ακόρεστης απληστίας του.
Ο λόγος της Αριστεράς οφείλει να είναι, υπό μία έννοια τουλάχιστον, «διχαστικός», στον βαθμό που στηρίζει τις αναλύσεις και τη στρατηγική της στους ταξικούς αγώνες. Η ειρωνεία είναι πως ο νεοφιλελεύθερος καπιταλισμός, που αρνείται την ύπαρξη τάξεων, τουλάχιστον στην παρούσα φάση είναι ασύγκριτα πιο διχαστικός. Και δεν αναφέρομαι μόνο στη σφαίρα του δημόσιου λόγου. Οι βεβιασμένες νεοφιλελεύθερες «μεταρρυθμίσεις», που τώρα με την πανδημία συντελούνται σχεδόν κυριολεκτικά «επί πτωμάτων», και που συνδυάζονται με την ολοένα και επιδεικτικότερη αστυνομοκρατική αυθαιρεσία, παραπέμπουν στον Φερνάντο Ρέι κάτω απ’ το τραπέζι με την μπουκιά στο στόμα. Μόνο που ο «εκτελεστής» αργεί να φανεί.
Ο Κύρκος Δοξιάδης είναι καθηγητής της Κοινωνικής Θεωρίας στο Πανεπιστήμιο Αθηνών
Πηγή: Εφημερίδα των Συντακτών
