Εδώ και χρόνια, η εγχώρια και διεθνής Αριστερά (και όχι μόνο) συζητά το αν υφίσταται το Κέντρο όπως παλιά και, επομένως, αν οι εκλογές κρίνονται ακόμα στο Κέντρο ή όχι. Είναι σωστό ότι η υιοθέτηση νεοφιλελεύθερων πολιτικών εκ μέρους των πρώην σοσιαλδημοκρατικών κομμάτων και η οικονομική κρίση, με τις καταστροφικές της κοινωνικές επιπτώσεις, συρρίκνωσε το χώρο που κάλυπταν αυτά τα κόμματα και έδωσε μια ευκαιρία στην Αριστερά να καλύψει αυτό το χώρο. Ως εδώ, όλα καλά. Από εδώ, όμως, μέχρι την ανυπαρξία του Κέντρου ή του κόσμου που αυτοτοποθετείται στο Κέντρο ή των παραγόντων που διαμόρφωναν την κεντρώα συμπεριφορά ή των κοινωνικών αιτημάτων που ικανοποιούσε παραδοσιακά το Κέντρο, υπάρχει μεγάλη απόσταση. Και η Αριστερά θα πρέπει να προσέξει, αν δεν θέλει να περάσει τις ευχές της για πραγματικότητα και, κυρίως, τις εφήμερες εντυπώσεις της για μια νέα εμπεδωμένη και ανεπίστρεπτη πολιτική συνθήκη. Γιατί το Κέντρο συνδέεται με όλους εκείνους τους παράγοντες που διαμορφώνουν την πολιτική συμπεριφορά (συμφέροντα και κοινωνικό στάτους, ιδέες και συναισθήματα, δημοκρατικό πολιτικό πλαίσιο, καθώς και ιστορικές αδράνειες).
Κέντρο, συμφέροντα και κοινωνικό στάτους
Σε χώρες όπου κυριαρχεί η σχέση κεφαλαίου – εργασίας περιμένουμε οι επιχειρηματίες και οι μισθωτοί να στηρίζουν διαφορετικές πολιτικές δυνάμεις, δεξιές και αριστερές αντιστοίχως. Φυσικά, τα πράγματα είναι πιο πολύπλοκα, αλλά αυτό δεν είναι της παρούσης. Σε κάθε περίπτωση, τα ενδιάμεσα στρώματα άλλοτε συμμαχούν με τους μεν και άλλοτε με τους δε, ανάλογα με τα συμφέροντά τους. Είναι, επομένως, πολύ λογικό να νιώθουν καλύτερα με μια αυτοτοποθέτηση στο κέντρο του πολιτικού φάσματος, ώστε να έχουν το εν λόγω περιθώριο κινήσεων.
Η οικονομική βελτίωση για μεγάλη μερίδα των μισθωτών στα προ κρίσης χρόνια και η επισφαλειοποίησή της στη συνέχεια διεύρυνε το δυνητικό χώρο του Κέντρου, που πότε κλίνει προς την Αριστερά και πότε προς την (ακρο)Δεξιά. Η δε παρουσία μεγάλου ποσοστού ελεύθερων επαγγελματιών σε χώρες όπως τη δική μας, λόγω της σύμφυσης μεγάλων οικονομικών ευκαιριών και μεγάλων οικονομικών κινδύνων, διευρύνει έτι περαιτέρω τους μετεωριζόμενους ψηφοφόρους.
Είτε μιλάμε, δηλαδή, για την ανάγκη σταθεροποίησης είτε για την ανάγκη να μπει ένας πάτος στο βαρέλι είτε για την ανάγκη μιας ώθησης σε όσους/ες μπορούν να πάνε καλύτερα, περιγράφουμε τις ανάγκες μιας διευρυμένης μεσαίας τάξης με αριστερά αντιπλουτοκρατικά αντανακλαστικά και δεξιά ένστικτα αυτοσυντήρησης απέναντι στην προοπτική κοινωνικού ξεπεσμού. Τα υποκειμενικώς κατανοούμενα συμφέροντά των «μεσαίων» διαμορφώνουν έναν κεντρώο χώρο μεταξύ δύο κοινωνικών άκρων.
Το δε κοινωνικό στάτους της μεσαίας τάξης, συνώνυμο της κοινωνικής επιτυχίας και απόδειξη της ισότιμης συμμετοχής στο εθνικό σώμα, έχει μεταβληθεί σε μια μετωνυμία του «λαού» ενός (πραγματικά ή φαντασιακά) ανεπτυγμένου κράτους.
Κέντρο, ιδέες και συναισθήματα
Σε όλες τις κοινωνικές έρευνες η αυτοτοποθέτηση στον δεκαβάθμιο άξονα Αριστεράς – Δεξιάς αποδεικνύει τόσο ότι οι θέσεις 4-6 φιλοξενούν εξίσου πολλούς/ες με τις πιο ακραίες τιμές όσο και ότι έχουν και ποιοτικά χαρακτηριστικά. Οι άνθρωποι αυτοί έχουν έναν εμπεδωμένο σκεπτικισμό απέναντι στις απόλυτες θέσεις, καθώς και έναν πραγματισμό προσανατολισμένο σε πρακτικές λύσεις και εξυπηρετούμενο από έναν θεωρητικό εκλεκτικισμό. Η Αριστερά θα πρέπει να είναι σίγουρη ότι, αφενός, πολλοί άνθρωποι δεν θέλουν να είναι ούτε με την Αριστερά ούτε με τη Δεξιά και, αφετέρου, ότι το ποσοστό ευρείας ταύτισης με τις αξίες και τις ιδέες της Αριστεράς δύσκολα ξεπερνά στις σύγχρονες κοινωνίες το 1/5 με 1/4 του εκλογικού σώματος.
Δεν πρέπει, επίσης, να παραγνωρίζουμε ότι ο, κατά Winnicott, «φόβος της κατάρρευσης» κανοναρχεί σε κρίσιμο βαθμό τόσο τα άτομα όσο και τις κοινωνίες. Γι’ αυτό και ο, κατά τα άλλα ριζοσπάστης, Μελανσόν δήλωσε (βλ. Εποχή, 29/05/2022) πως «αν προκαλούσαμε ένα καθαρά ιδεολογικό σοκ, θα είχαμε χάσει, γιατί ποιος προτιμάει το χάος από την τάξη σε περίοδο κρίσης; Κανείς, και το λέμε απερίφραστα. Εκτιμώ ότι ο τρόπος με τον οποίο προχωρήσαμε ήταν πιο παιδαγωγικός, πιο κατανοητός και κατάλληλος για να συσπειρώσει την πλειονότητα». Όταν έρθεις κοντά στην εξουσία, αυτά τα σκέφτεσαι. Όταν απέχεις πολύ, δεν σε νοιάζει. Αυτός, λοιπόν, ο «φόβος της κατάρρευσης» μεταβολίζεται συχνά σε μια μετριοπαθή, κεντρώα στάση.
Δημοκρατικό πολιτικό πλαίσιο
Μπορείτε να φανταστείτε μια δημοκρατία να λειτουργεί χωρίς το Κέντρο; Πώς ακριβώς μπορεί να λειτουργήσει η δημοκρατική εναλλαγή χωρίς την ύπαρξη πολιτικού Κέντρου; Τη μία τετραετία θα έχουμε καθαρή Δεξιά και την άλλη καθαρή Αριστερά; Υπάρχει περίπτωση να υπάρχει κοινωνική ειρήνη, όταν ο ένας θα ξηλώνει μονίμως ό,τι έφτιαξε ο άλλος; Αναπόδραστα Αριστερά και Δεξιά θα συνέκλιναν, όπως στις ΗΠΑ όπου υπάρχουν μόνο δύο κόμματα. Αντιθέτως, η δημοκρατική εναλλαγή μπορεί να λειτουργήσει ομαλά μόνο ως συνεχής μετατόπιση προς τα αριστερά ή τα δεξιά και όχι ως συνεχής αντικατάσταση. Ενώ, λοιπόν, το Κέντρο μπορεί να συρρικνώνεται σε περιόδους πόλωσης, εξακολουθεί να αποτελεί έναν πολιτικο-κοινωνικό χώρο όπου διατηρείται η επικοινωνία μεταξύ των αντιθέτων. Επαναλαμβάνω: ο χώρος αυτός μπορεί να συρρικνώνεται πολιτικά, δεν σημαίνει όμως ότι συρρικνώνεται εξίσου και κοινωνικά. Οι ανάγκες που προκύπτουν ευθέως από την ύπαρξη του δημοκρατικού πλαισίου διατηρούν σχέσεις αμοιβαίας ανατροφοδότησης με τον κεντρώο χώρο.
Ιστορικές αδράνειες
Άπαξ και η πολιτική συμπεριφορά ορισμένων κοινωνικών ομάδων και ατόμων διαμορφωθούν σε μια συγκεκριμένη ιστορική περίοδο από συμφέροντα, ιδέες, κ.λπ., τότε παγιώνεται σε κάποιο βαθμό (γίνεται πολιτική κουλτούρα) και μπορεί να διαρκέσει στο χρόνο, ακόμα και αν αλλάξουν τα συμφέροντα, οι ιδέες, κ.λπ. Η ταύτιση με τα κόμματα μπορεί να παγώσει και να ξεπαγώσει όσο αργά ξεπαγώνουν οι κατά Rokkan και Lipset «παγωμένες διαιρετικές τομές».
Ο Δημήτρης Παπανικολόπουλος είναι διδάκτορας Πολιτικής Επιστήμης και ερευνητής στο Πανεπιστήμιο Αιγαίου.
