Πρόσφατα, εκατοντάδες διανοούμενοι, ακαδημαϊκοί και ακτιβιστές, από όλες τις ηπείρους, προερχόμενοι απ’ όλα τα ρεύματα της ευρύτερης Αριστεράς, ακόμα και πέραν του προοδευτικού Κέντρου, εξέδωσαν το δεύτερο μανιφέστο τους για μια «φιλική και ανοιχτόκαρδη» (convivial) κοινωνία1. Στο παρόν σημείωμα θα σας παρουσιάσω τα βασικά σημεία του, μιας και το θεωρώ ένα εμπνευσμένο κείμενο, που θα μπορούσε να αποτελέσει τη βάση διαλόγου μεταξύ όλων των χειραφετητικών ιδεολογικών και πολιτικών ρευμάτων.
Η αφετηρία είναι το καθοδικό σπιράλ που εγκαινίασε ο θρίαμβος του νεοφιλελευθερισμού και η ανάγκη για μια ανταγωνιστική στον νεοφιλελευθερισμό πολιτική αφήγηση. Οι συγγραφείς, όμως, διαπιστώνουν πως λείπει η ιδεολογική κόλλα που θα ενώσει τις αντι-νεοφιλελεύθερες δυνάμεις. Ενώ χρειαζόμαστε εκτός από την καταγγελία και μια θετική πρόταση, αυτή δεν μπορεί να είναι ο σοσιαλισμός ή η σκέψη ενός φιλοσόφου, αλλά πρέπει να έχει μεγαλύτερη κοινωνική βάση και παγκόσμια διάχυση. Πρέπει να σταθούμε σε όσα μας ενώνουν.
Τα καλά και τα άσχημα
Αν και είναι η πρώτη φορά που αμφιβάλουμε για το μέλλον μας, εδώ και κάποιες γενιές, πρέπει να αναγνωρίσουμε ότι έχουν γίνει και σημαντικές πρόοδοι. Η ακραία φτώχεια, η θνησιμότητα και το ποσοστό των βίαιων θανάτων, έχουν μειωθεί κατά πολύ, ενώ το προσδόκιμο ζωής και ο παγκόσμιος πλούτος έχει ανέβει επίσης κατά πολύ. Δεν λείπουν, επίσης, οι δυνατότητες για ένα καλύτερο μέλλον. Η δημοκρατία προχωρά σε παγκόσμιο επίπεδο, παρ’ όλα τα πισωγυρίσματα και τις καταφανείς διαφορές ποιότητας, η πολυπολιτισμικότητα έχει δημιουργήσει έναν διάλογο μεταξύ πολιτισμών και έναν πληθυντικό οικουμενισμό, σημειώνονται νέες κατακτήσεις σε επίπεδο δικαιωμάτων (παρ’ όλα τα πισωγυρίσματα), ειδικά στο επίπεδο των έμφυλων σχέσεων, αναδύεται μια οικουμενική οικολογική συνείδηση, η ψηφιακή επανάσταση προσφέρει νέες δυνατότητες, ενώ η ομότιμη παραγωγή και η κοινωνική και αλληλέγγυα οικονομία είναι πλέον εδώ.
Αντιμετωπίζουμε, ωστόσο, και πολλές απειλές, οι μεγαλύτερες εκ των οποίων είναι οι οικολογικές: υπερθέρμανση, μείωση βιοποικιλότητας, κατάρρευση οικοσυστημάτων, αποδάσωση, μόλυνση, υπεραλίευση, πυρηνική απειλή, ενεργειακοί κίνδυνοι, φυσικές καταστροφές, άνοδος θαλάσσιας στάθμης, μείωση παραγωγικής γης, προβλήματα υγείας, περιβαλλοντικοί πρόσφυγες. Όσον αφορά τις οικονομικές, πολιτικές και ηθικές απειλές η ανθρωπότητα κινδυνεύει από ανεργία και επισφάλεια, αντικατάσταση της ανθρώπινης εργασίας λόγω ρομποτικής, εκρηκτικές ανισότητες, φοροαποφυγή μέσω φορολογικών παραδείσων, έλεγχο των προσωπικών δεδομένων, ενδοκρατικούς και διακρατικούς πολέμους, τρομοκρατία και εγκληματικότητα. Σε αυτό το πλαίσιο, χρειαζόμαστε πλανητικές λύσεις.
Εξισορρόπηση διαφορετικών αρχών
Μια πιο ανθρώπινη κοινωνία προϋποθέτει τη συνειδητοποίηση ότι οι φυσικοί πόροι είναι περιορισμένοι, ένα κοινό ενδιαφέρον για τη φροντίδα του κόσμου, ηθική διαλόγου και έλεγχο των συγκρούσεων. Στην προσπάθειά μας να χτίσουμε μια πιο «φιλική και ανοιχτόκαρδη» κοινωνία, μπορούν να μας βοηθήσουν πέντε αρχές που μας συνδέουν: α) η αρχή της κοινής φυσικότητας, β) η αρχή της κοινής ανθρωπότητας, γ) η αρχή της κοινής κοινωνικότητας, δ) η αρχή της θεμιτής εξατομίκευσης και ε) η αρχή της δημιουργικής αντίθεσης. Χρειάζεται, όμως, και μια μετα-αρχή: να μην επιτρέπουμε σε κάθε αρχή να κυριαρχεί πάνω στις άλλες, καθώς κάθε αρχή που εφαρμόζεται καθ’ υπερβολή μετατρέπεται στο αντίθετό της και καταστρέφει τις υπόλοιπες. Η αγάπη για τη φύση ή την ανθρωπότητα μπορεί να μετατραπεί σε μίσος για συγκεκριμένους ανθρώπους, η κοινή κοινωνικότητα σε κορπορατισμό, πελατειασμό, εθνικισμό ή ρατσισμό, η εξατομίκευση σε ατομισμό που αδιαφορεί για τους άλλους, και η δημιουργική αντίθεση σε εγωιστικό αγώνα, σε ναρκισσισμό των μικρών διαφορών, σε καταστροφικές διαμάχες. Κάθε μία συνδέεται με τις αντίστοιχες πολιτικές φιλοσοφίες της Νεωτερικότητας (οικολογία, κομμουνισμός, σοσιαλισμός, αναρχισμός, φιλελευθερισμός). Χρειάζεται αμοιβαία εξισορρόπηση των συγκεκριμένων αρχών, αν θέλουμε να αποφύγουμε κάποιον μελλοντικό οικο-φασισμό, τον κομμουνιστικό ολοκληρωτισμό, τον σοσιαλιστικό κρατισμό, τον αναρχικό νιχιλισμό και τον φιλελεύθερο οικονομισμό. Με λίγα λόγια, έχουμε ανάγκη από έναν αυτοπεριορισμό που να μας προστατεύει από την ύβρη.
Εμβάθυνση της δημοκρατίας
Η δημοκρατία κερδίζει έδαφος εκεί που απουσιάζει και χάνει εκεί που είναι εδραιωμένη. «Δημοκρατικές» επεμβάσεις στο εξωτερικό και ΤΙΝΑ στο εσωτερικό απειλούν τη δημοκρατία. Η ιδιωτική ζωή παρακολουθείται και το αίσθημα της κοινότητας χάνεται. Η δημοκρατία όλο και περισσότερο ταυτίζεται με τους αντιπροσώπους της και οι κοινωνικές ομάδες κλείνονται στον εαυτό τους, ενδιαφερόμενες μόνο για το δικό τους συμφέρον το οποίο ταυτίζουν με τη δημοκρατία. Αντιθέτως, η εμβάθυνση της δημοκρατίας απαιτεί τον εξοβελισμό της φτώχειας και του ακραίου πλούτου, την αποκέντρωση και την τοπικότητα, τη συνάρθρωση αντιπροσωπευτικής, συμμετοχικής και άμεσης δημοκρατίας, την επιβεβαίωση των γεγονότων και την προστασία από fake news, την ανεξιθρησκεία, μια νέα αίσθηση του συνανήκειν που δεν θα προσκολλάται στο έθνος και θα σέβεται την πολυπολιτισμικότητα, την εξισορρόπηση των σχέσεων μεταξύ των φύλων και τον σεβασμό των ζώων.
Κατακλείδα
Στον δρόμο για την επιτυχία, θα χρειαστεί να υπερβούμε μεγάλες δυνάμεις, οικονομικές, υλικές, τεχνικές, επιστημονικές, διανοητικές, στρατιωτικές και παραστρατιωτικές. Διαθέτουμε, όμως, δύο όπλα: την οργή και το αίσθημα ότι ανήκουμε σε μια πλανητική ανθρώπινη κοινότητα. Αλλά, σίγουρα, θα χρειαστούμε τόσο οικονομικές, όσο και πολιτικές καινοτομίες που θα μας οδηγήσουν σε μια μετα-νεοφιλελεύθερη κοινωνία.
Σημείωση:
1. https://online.ucpress.edu/cs/article/1/1/12721/112920/THE-SECOND-CONVIVIALIST-MANIFESTO-Towards-a-Post. Η λέξη convivial είναι πολύ πλούσια σε περιεχόμενο και δύσκολα μεταφράζεται με μία λέξη.
Δημήτρης Παπανικολόπουλος
