Το τελευταίο μεγάλο διάστημα συμμετέχω κι εγώ σε συζητήσεις που αφορούν τον εγκληματικό πόλεμο του Ισραήλ, την αντιδημοκρατική, νεοφιλελεύθερη και αρπακτική πολιτική της ελληνικής Δεξιάς, και την παντοδυναμία Ερντογάν παρά την καταπάτηση κάθε δημοκρατικού δικαιώματος. Και στις τρεις περιπτώσεις το ερώτημα που προκύπτει είναι το εξής: «Οι υποστηρικτές τους δεν βλέπουν σε τι συναινούν; Δεν ντρέπονται;» Θεωρώ ότι και στις τρεις αυτές συζητήσεις υποτιμάται μια παράμετρος: ότι ανεξάρτητα από τις ατομικές κρίσεις για την παραβίαση της δημοκρατίας, των ελευθεριών και των δικαιωμάτων, προέχει η ταύτιση με τη συλλογικότητα αναφοράς (έθνος, παράταξη) που εξασφαλίζει το συλλογικό συμφέρον. Στο ζήτημα αυτό θα μπορούσε να μας βοηθήσει η κλασική συζήτηση για την ερμηνεία της κομματικής ψήφου που ανέκαθεν αντιπαρέθετε την ψήφο λόγω ταύτισης με τη συλλογικότητα που εξασφάλιζε το συλλογικό συμφέρον από την ψήφο που προέκυπτε λόγω εξατομικευμένης κρίσης στη βάση τόσο ατομικών συμφερόντων όσο και προσωπικών αξιών. Η δεύτερη προσέγγιση αντιστοιχεί σε μια φιλελεύθερη ανάλυση της πολιτικής και εκλογικής συμπεριφοράς. Στο πλαίσιο αυτό, ίσως είναι ενδιαφέρον να παρατηρήσουμε ότι πολλοί αριστεροί και αριστερές, που θα ήθελαν να πρυτανεύσει η ταύτιση με τη συλλογικότητα που δύναται να εξασφαλίσει το συλλογικό συμφέρον, ασκούν –και σωστά– μια κριτική που αναγκαστικά προσεγγίζει τη φιλελεύθερη ανάλυση («Καλά, δεν βλέπεις ότι καταπατούνται τα δικαιώματα των άλλων;»). Ας δούμε όμως τα παραδείγματα ένα προς ένα.
Τουρκία
Εδώ και πολλά χρόνια επισκέπτομαι από καιρού εις καιρόν την Τουρκία και συζητώ με γνωστούς για τα πολιτικά τεκταινόμενα. Σε ένα πρόσφατο ταξίδι μου στην Κωνσταντινούπολη, προσπάθησα να καταλάβω τι είναι αυτό που σκέφτονται οι οπαδοί του Ερντογάν όταν βλέπουν να φυλακίζεται αρχικά η ελάσσων αντιπολίτευση και στη συνέχεια η μείζων αντιπολίτευση, και πρακτικά να αποκλείεται η εναλλαγή στην εξουσία – στην ουσία ρωτούσα αν έχουν πρόβλημα με τη μετατροπή του πολιτεύματος σε κοινοβουλευτική δικτατορία. Η απάντηση κοινή και επαναλαμβανόμενη: «Δεν έχουν πρόβλημα. Θεωρούν πως για να το κάνει ο πρόεδρος/μπαμπάς/σουλτάνος κάποιο λόγο θα έχει, κάτι θα έχουν κάνει κι αυτοί». Κι ενώ αυτό μοιάζει με μια αντίληψη περί δημοκρατικών δικαιωμάτων και ελευθεριών, στη πραγματικότητα υποκρύπτει την ταύτιση με την παράταξη εκείνη που εγγυάται την προοπτική των θρησκευόμενων, συντηρητικών λαϊκών στρωμάτων που ξέρουν ότι ο Ερντογάν κάνει ό,τι και οι προηγούμενοι, αλλά φοβούνται μην επιστρέψουν οι προηγούμενοι και περιθωριοποιηθούν εκ νέου. Δεν είναι θέμα δημοκρατίας λοιπόν, αλλά συλλογικού συμφέροντος, παρόλο που όλο και περισσότεροι/ες ασφυκτιούν εντός αυτής της κοινοβουλευτικής δικτατορίας –και δεν θέλω να το υποτιμήσω καθόλου.
Ελλάδα
Ομοίως, απορούμε πολλές φορές με τους ψηφοφόρους της ΝΔ: Δεν τους πειράζουν τα αλλεπάλληλα σκάνδαλα και η διαφθορά; Ο έλεγχος των ΜΜΕ; Οι παρεμβάσεις στη Δικαιοσύνη; Η αυθαιρεσία της ΕΛΑΣ; Η διάλυση του κράτους που οδηγεί ανθρώπους στο θάνατο; Η γενική ανικανότητα; Η εξοργιστική επωδός «δεν ξέραμε τίποτα, δεν ευθυνόμαστε για τίποτα»; Προφανώς η ΝΔ περνάει δημοσκοπική κάμψη. Εξίσου προφανώς όμως πήρε 41% το 2019 και το 2023 χωρίς να μπορεί κανείς να εντοπίσει έστω και ένα κλάσμα αυτών των ψηφοφόρων εντός του κοινωνικού σώματος. Πρόκειται για ανθρώπους που σε κάποιο ποσοστό δεν αναγνωρίζουν την παρακμή της δημοκρατίας, που όμως στη μεγάλη τους πλειοψηφία δεν δίνουν ιδεολογικές μάχες για το κόμμα που ψηφίζουν – απλώς στηρίζουν το κόμμα που εγγυάται το συμφέρον τους σε βάρος της υπόλοιπης κοινωνίας, στηρίζουν το κόμμα των βολεμένων, το κόμμα του status quo.
Ισραήλ
Στην πλέον κρίσιμη περίπτωση τα πράγματα έχουν ως εξής: Μια μειοψηφία εντός της ισραηλινής κοινωνίας αρνείται να συναινέσει στην εγκληματική πολιτική του Ισραήλ, αλλά η μεγάλη πλειοψηφία το κάνει χωρίς να ενδιαφέρεται για όσες φρικαλεότητες διαπράττονται στη Γάζα έναντι των αμάχων. Είτε διαθέτουν την ενημέρωση που διαθέτουμε εμείς είτε όχι (γιατί προφανώς υπάρχει λογοκρισία και απόκρυψη πληροφοριών, καθώς και άρνηση ότι Ισραηλινοί κάνουν τέτοια πράγματα), ταυτίζονται με την κοινότητά μοίρας στην οποία ανήκουν, η οποία –σκέφτονται– έχει δικαίωμα να αμυνθεί όσο και όπως θέλει μια και από τη ρωμαϊκή εποχή μέχρι το Ολοκαύτωμα δεν μπορούσε. Προέχει, λοιπόν, η συλλογική επιβίωση και αυτό θα το εξασφαλίσει ο ισραηλινός στρατός ό,τι κι αν κάνει. Η ατομική κρίση αναστέλλεται, η συσπείρωση γύρω από τη σημαία εν καιρώ πολέμου είναι επιβεβλημένη.
Θα αναρωτιέστε ίσως γιατί σας τα λέω όλα αυτά. Όχι τόσο για να καταδείξω, όπως είπα, την άβολη διαπίστωση ότι προσεγγίζουμε και τα τρία θέματα με έναν κλασικό φιλελεύθερο τρόπο, ενώ οι επικρινόμενοι και στις τρεις περιπτώσεις «δεν μασάνε» από τέτοια, αλλά για να πω ότι η έξοδος από το δημοκρατικό παιχνίδι μεγάλων πληθυσμών στο όνομα της προστασίας των συμφερόντων αυτών των πληθυσμών δεν μπορεί να αντιμετωπιστεί μόνο με τη δημοκρατική κριτική –χρειάζεται συλλογική αντιπαράθεση στο όνομα των συμφερόντων εξίσου μεγάλων πληθυσμών. Σιγά το νέο, θα μου πείτε. Κι όμως: κάτι τέτοιο θα σήμαινε το τέλος της ανάθεσης, την ανάληψη κλιμακούμενης δράσης, το τέλος της δημοκρατικής ραστώνης.
