Στην πρόσφατη έρευνα του Eteron, οι ερωτώμενοι/ες απαντούν κατά 44,4% ότι ανήκουν στη μεσαία τάξη, κατά 36,6% στη μεσαία προς κατώτερη, και μόνο 10,4% στην κατώτερη, ενώ μόλις το 7% δηλώνει ότι ανήκει στην ανώτερη και μεσαία προς ανώτερη τάξη. Τι να εννοούν άραγε; Το 46,9% δηλώνει ότι το εισόδημά του φτάνει μόνο για τα αναγκαία, το 29,4% ότι φτάνει μόνο για τα απαραίτητα και ότι υπάρχουν σημαντικές δυσκολίες, ένα 12% δηλώνει ότι δεν φτάνει για τα απαραίτητα, καθώς υπάρχουν πολύ μεγάλες δυσκολίες, ενώ μόνο ένα 10,8% δηλώνει ότι με το εισόδημά του ζει καλά και αποταμιεύει κιόλας. Διαμορφώνεται, λοιπόν, μια εικόνα διευρυμένης μεσαίας τάξης που τα φέρνει βόλτα αλλά αντιμετωπίζει δυσκολίες. Έχω αναφερθεί παλιότερα στα περί της μεσαίας τάξης, αλλά και στο ρόλο της φοροδιαφυγής στη μετατροπή των ουσιαστικά εχόντων σε τυπικά μη έχοντες. Εδώ θα ασχοληθώ με την πρόδηλη αναντιστοιχία μεταξύ του αριστερού αφορισμού «δεν υπάρχει πλέον μεσαία τάξη» και της αυτοτοποθέτησης των πολιτών.
Καταρχάς, αξίζει να αναφέρω ότι, και στην τρέχουσα έρευνα που εκπονώ για τους λόγους που δεν συνδικαλίζονται οι νέοι που δουλεύουν στον ιδιωτικό τομέα, οι συνεντευξιαζόμενοι/ες στη μεγάλη τους πλειοψηφία δηλώνουν ότι ανήκουν στη μεσαία τάξη ανεξαρτήτως εισοδήματος. Οι νέοι/ες, καθώς έχουν πτυχία και σχετική μόρφωση, τοποθετούν τον εαυτό τους στον τόπο των ευκαιριών, των προσδοκιών, και μιας μέσης κατάστασης που δηλώνει απόσταση τόσο από μεγάλες ευκολίες όσο και από αβάσταχτες καταστάσεις. Είναι μέλη ενός κοινωνικού σώματος που γνωρίζει τους ταξικούς φραγμούς προς τα πάνω, αλλά έχει και ανεπτυγμένες στρατηγικές για να αποφύγει την καθοδική κινητικότητα.
Επανερχόμενοι στη μεγάλη εικόνα, ας δούμε αναλυτικότερα δύο στοιχεία που μπορούν να μας βοηθήσουν να κατανοήσουμε την επίμονη αυτοτοποθέτηση στη μεσαία τάξη.
Πρώτον, η μεσοαστικοποίηση ήταν ανέκαθεν μια διαδικασία που αφορούσε κυρίως τις οικογένειες, όχι τόσο τα άτομα, καθώς τα άτομα χρησιμοποιούν το οικογενειακό «μεικτό κεφάλαιο» για να ανέλθουν ή να διατηρήσουν την ταξική τους θέση. Αυτό το μείγμα «κεφαλαίων» μπορεί να εμπεριέχει οικονομικό κεφάλαιο (επιχειρήσεις, ακίνητα, χρήματα), ιδεολογικό «κεφάλαιο» (πτυχία, γλωσσομάθεια, και λοιπά γνωσιακά προσόντα), πολιτικό «κεφάλαιο» (στενή σχέση με το κράτος, πολιτική δικτύωση). Ας μείνουμε στις στρατηγικές διατήρησης της ταξικής θέσης, δίνοντας μερικά παραδείγματα: Το παιδί με το μέτριο μισθό παίρνει το εφάπαξ των γονιών και αγοράζει σπίτι. Το ζευγάρι που κάνει παιδιά στηρίζεται στους γονείς για δωρεάν baby-sitting, φαγητό κ.ά. Ο μισθωτός ή ο συνταξιούχος που έχει ακίνητα τα νοικιάζει και αυξάνει τα εισοδήματά του. Ο δημόσιος υπάλληλος ή αξιωματούχος εξασφαλίζει οικονομικές ευκαιρίες για άλλα μέλη της οικογένειας μέσω αδειών εκμετάλλευσης, συμβάσεων έργου, προσωρινών ή μόνιμων θέσεων εργασίας κλπ. Ομοίως, στις τουριστικές περιοχές οι γνωριμίες και η δικτύωση είναι κρίσιμες για την εκμετάλλευση των επαγγελματικών ευκαιριών που έρχονται μαζί με τους τουρίστες. Το άνεργο ή χαμηλόμισθο μέλος του ζευγαριού συχνά μένει στο ιδιόκτητο σπίτι του ερωτικού συντρόφου ή στηρίζεται στον μεγαλύτερο μισθό του/της. Φυσικά, δεν πρέπει να παραγνωρίσουμε και τη σημασία των ατομικών στρατηγικών επιβίωσης, λ.χ. των χαμηλόμισθων που κάνουν μια ακόμα μικροδουλειά (πχ. ιδιαίτερα μαθήματα) για τα έξτρα που συμπληρώνουν το μισθό, ή των γυναικών και των ζευγαριών που δεν κάνουν παιδιά προκειμένου να διατηρήσουν το βιοτικό τους επίπεδο. Ιδού, λοιπόν, κάποιοι σημαντικοί λόγοι για τους οποίους οι ατομικές δυσκολίες δεν είναι ασύμβατες με την αυτοτοποθέτηση στη μεσαία τάξη.
Δεύτερον, η μεσαία τάξη αποτελεί μια μετωνυμία της κοινωνίας, του λαού, σε συνθήκες εμπεδωμένης δημοκρατίας και σχετικής ευημερίας. Αποτελεί μια decent ταυτότητα. Η «κατώτερη τάξη» συνιστά αρνητική ταυτότητα, Και, όπως έγραφα σε παλιότερο σχετικό κείμενο, «σε κανέναν και καμία δεν αρέσει να τους ταυτίζουν με τις χειρότερες εμπειρίες τους και να τους στερούν τη δυνατότητα να αναγνωρίζονται από τους άλλους για τις καλύτερες πλευρές τους. Ταυτιζόμαστε με το επάγγελμα μας, τα προσόντα μας, τις σπουδές μας, τις προοπτικές μας, ή ό,τι μας ενώνει με τους πολλούς (ομάδες, έθνη, τοπικές ταυτότητες, κ.λπ.), αλλά όχι με ό,τι μας αποσπά αρνητικά από το μέσο όρο. Κανείς δεν αντλεί ικανοποίηση από την ταύτιση με τη μιζέρια όλων των παραπάνω εγκλήσεων». Στο πλαίσιο αυτό, η αυτοτοποθέτηση σε κάτι άλλο από αυτό που εκλαμβάνεται ως ο κοινός τόπος της κοινωνίας, ως ο τόπος της συμβολικής ισοτιμίας, προϋποθέτουν λιγότερο την αναγνώριση μιας οικονομικής καθήλωσης και περισσότερο έναν επώδυνο ψυχικό συμβιβασμό.
Λέμε, λοιπόν, ότι είμαστε μεσαία τάξη. Για «αντικειμενικούς» και «υποκειμενικούς» λόγους.
