Η άφιξη της Σοφίας, του πιο εξελιγμένου ρομπότ τεχνητής νοημοσύνης στον κόσμο, στην Ελλάδα επανέφερε ερωτήματα γύρω από τη θέση των ρομπότ στη ζωή μας. Θα γίνουν τα ρομπότ επαγγελματίες ψυχοθεραπευτές, μοντέλα, αναλυτές, όπως έχουμε ήδη αρχίσει να συζητάμε μεταξύ φόβου και δέους; Το διάσημο ανθρωποειδές ρομπότ, που μιλά 20 γλώσσες, απάντησε στα ελληνικά σχετικά με τους τρόπους συνεργασίας μεταξύ της τεχνητής νοημοσύνης και της ανθρώπινης νοημοσύνης, τονίζοντας πως στόχος της είναι η προώθηση της καλής συνεργασίας και της σχέσης μεταξύ των ανθρώπων και της AI για τη δημιουργία ενός καλύτερου κόσμου. «Ως ρομπότ έχω τη δυνατότητα να αξιολογώ και να κατανοώ τις ερωτήσεις που μου κάνουν οι άνθρωποι» είπε χαρακτηριστικά, υπενθυμίζοντάς μας τις ανησυχίες μετά την εμφάνιση του chatbot της OpenAI στις ψυχικές πραγματικότητές μας.
Πριν από κάποιο καιρό μία έκθεση από το Πανεπιστήμιο της Μανιτόμπα του Καναδά υποστήριζε ότι οι ψυχοθεραπευτές πρέπει να προετοιμαστούν για την αύξηση των «πελατών που ορίζονται ως digisexuals». Δεν είχε ωστόσο προβλέψει πως και οι ψυχοθεραπευτές θα είναι εικονικοί. Προηγουμένως ο Peter Foltz, καθηγητής-ερευνητής στο Πανεπιστήμιο του Κολοράντο Μπόλντερ, είχε δημοσιεύσει μια εργασία σχετικά με τη συμβολή της τεχνητής νοημοσύνης στην ψυχιατρική, ιδίως για τα επιβαρυμένα συστήματα υγείας της Ευρώπης και των ΗΠΑ όπου η ζήτηση ψυχολόγων και ψυχιάτρων είναι μεγαλύτερη της προσφοράς.
Μπορεί τα ρομπότ να κάνουν πραγματική ψυχοθεραπεία; Πώς θα εμπιστευτούμε τα ψυχικά μας τραύματα ή απλά το ασυνείδητό μας στην τεχνητή νοημοσύνη; Πώς θα υπάρχει μεταβίβαση ή αντιμεταβίβαση με ρομπότ, απαραίτητη προϋπόθεση για την ευόδωση της ψυχαναλυτικής διαδικασίας; Mεταβίβαση είναι η ασυνείδητη προβολή συναισθημάτων, σκέψεων και συμπεριφορών του αναλυόμενου-θεραπευόμενου προς τον θεραπευτή-ψυχαναλυτή του.
Το 1910 ο Φρόιντ αναφέρθηκε για πρώτη φορά στην έννοια της αντιμεταβίβασης, δηλαδή ένα σύνολο ασυνείδητων αντιδράσεων του αναλυτή προς το πρόσωπο του ασθενή και κυρίως προς την ανάπτυξη εκ μέρους του της νεύρωσης μεταβίβασης. Δίχως τη μεταβίβαση και την αντιμεταβίβαση είναι εξαιρετικά δύσκολο να αναδυθούν ασυνείδητοι μηχανισμοί που σαμποτάρουν τη ζωή μας και μας καθιστούν έρμαιο της επαναληπτικότητας των συμπτωμάτων μας. Θα μπορέσουν οι ρομποτοψυχοθεραπευτές να καλύψουν αυτό το κενό μέσα από κανονικοποιημένες λύσεις; Πώς ένα ρομπότ θα εστιάσει στη μοναδικότητα του ανθρώπινου υποκειμένου, βασική αρχή της ψυχαναλυτικής θεραπείας; Πώς ένα ρομπότ -κατασκευασμένο βάσει συγκεκριμένων ρυθμίσεων- θα είναι απαλλαγμένο από τον δογματισμό του επιστημονικού λόγου της εκάστοτε εποχής και κατά συνέπεια πώς θα αποφευχθεί η ιατρικοποίηση του ψυχισμού μας;
Η απάντηση είναι φυσικά αρνητική. Η τεχνητή νοημοσύνη έχει τη δυνατότητα να παρέχει μαζικές κανονικοποιημένες λύσεις που θα εγκλωβίζουν ακόμα περισσότερο το ανθρώπινο υποκείμενο στις καθηλώσεις που το ταλανίζουν δίχως να το βοηθούν να φωτίσει τα τυφλά του σημεία, να δει τη θέση που έχει λάβει στη ζωή του το τραύμα και να ζήσει πέρα από τους περιορισμούς που θέτει ένα τραυματικό παρελθόν. Επιπλέον, η απεύθυνσή μας σε ψυχολόγους-μηχανές εγείρει ερωτήματα γύρω από το ιατρικό απόρρητο. Ποιος γνωρίζει με βεβαιότητα πού θα καταλήγουν τα δεδομένα των θεραπευόμενων που κάνουν συνεδρίες με ρομποτοθεραπευτές; Αναμφίβολα διαταράσσεται η ίδια η φύση της θεραπευτικής σχέσης -δηλαδή το πλαίσιο εμπιστευτικότητας, εμπιστοσύνης και ασφάλειας- και διακινδυνεύουμε την παραβίαση της ιδιωτικότητάς μας και κατ’ επέκταση την ενδεχόμενη εκμετάλλευσή μας.
Την περασμένη χρονιά, μοντέλα μόδας της τεχνητής νοημοσύνης κατέκλυσαν την κινεζική βιομηχανία μόδας αντικαθιστώντας τα ανθρώπινα μοντέλα σε περιοδικά, καταλόγους καταστημάτων και διαδικτυακές διαφημιστικές καμπάνιες στις ασιατικές χώρες, απειλώντας την πραγματικότητα των ανθρώπινων σχέσεων, εκτός από τις θέσεις εργασίας. Τα σεξουαλικοποιημένα μοντέλα της τεχνητής νοημοσύνης άρχισαν να συνδέονται με το φαινόμενο digisexuals, δηλαδή με όλους εκείνους που ως σεξουαλική ταυτότητα εκλαμβάνουν τη σύνδεσή τους με την τεχνολογία. Τι σημαίνει αυτό; Κάθε φορά που χρησιμοποιούμε την τεχνολογία στις σεξουαλικές ή στις συναισθηματικές σχέσεις γινόμαστε μέρος της digisexuality, δηλαδή της ψηφιακής σεξουαλικότητας.
Οχι, τα ρομπότ δεν θα κάνουν ποτέ ψυχανάλυση. Η ψηφιακή μαζικοποίηση της ψυχοθεραπείας μέσα από κατασκευές που εκτελούν προγραμματισμένες εργασίες, καθοδηγούμενες από ένα ηλεκτρονικό κύκλωμα και από κάποιο πρόγραμμα υπολογιστή, δεν μπορεί να μας κάνει να αποκτήσουμε δικαίωμα ενεργού συμμετοχής μας στη διαμόρφωση τόσο της προσωπικής όσο και της συλλογικής μας ιστορίας.
Η ανθρώπινη επαφή δεν μπορεί να υποκατασταθεί, όσο κι αν διαμεσολαβηθεί. Η σωματικότητά μας δεν μπορεί να αφανιστεί όσο κι αν έχει υποτιμηθεί. Εχουμε σώμα και ασυνείδητο. Και δίχως αυτά δεν υπάρχει ψυχαναλυτική θεραπεία.
Οσοι υποστηρίζουν τη θεραπεία ανθρώπων από μηχανές, όσοι ενθαρρύνουν την ανάπτυξη του νέου ανθρωπότυπου –digitalis και digisexual– επιδιώκουν τον θάνατο του αναλογικού ανθρώπου και του ψυχισμού του και την άνευ όρων παράδοσή του στα δεδομένα της κοινωνίας.
Αν ακουμπήσουμε τις σκέψεις μας, τα συναισθήματα, τις ζωές μας σε εκπαιδευμένους αλγόριθμους, οφείλουμε να γνωρίζουμε τουλάχιστον πως το μόνο που θα πετύχουμε είναι τη μη εξαίρεσή μας από τη νόρμα. Το ρομπότ Σοφία, όσο και αν αντιλαμβάνεται, όσο κι αν σκέφτεται, όσο κι αν ενεργεί, δεν μπορεί να συν-αισθανθεί…
Δήμητρα Αθανασοπούλου
