Είναι πολύ δύσκολο για το παιδί ενός εργάτη να ανελιχθεί κοινωνικά. Το είπε ο Μπουρντιέ, σημαντικός Γάλλος κοινωνιολόγος. Ο ίδιος γνώρισε και τον Μπουρντιέ και τον Φουκό, καθώς και άλλους γνωστούς και επιδραστικούς διανοητές του χώρου της Κοινωνιολογίας και της Φιλοσοφίας, συνεργάστηκε μαζί τους, έγραψε γι’ αυτούς, χωρίς κατ’ ανάγκη να συμφωνεί μαζί τους σε όλα και αυτό είναι προς τιμήν του.
Ο λόγος για τον Ντιντιέ Εριμπόν. Ενα παιδί της εργατικής τάξης, που μεγάλωσε στη Ρενς, μια εργατούπολη στα βόρεια της Γαλλίας, σ’ ένα περιβάλλον όπου υπήρχε μία σκληρή ετεροκανονικότητα και ως προς το φύλο (ομοφοβία) και ως προς τη φυλή (ρατσισμός). Ο Εριμπόν καταπίεσε την ομοφυλοφιλία του ως έφηβος καθώς και τις προσωπικές του επιδιώξεις, έως που βρέθηκε, έπειτα από σπουδές και πολύ κόπο, να είναι καθηγητής Κοινωνιολογίας σε πανεπιστήμια των ΗΠΑ και της Γαλλίας.
Ενα συγκεκριμένο περιστατικό, ο θάνατος του πατέρα του, που είχε να δει για δεκαετίες, οδήγησε τον Εριμπόν να επιστρέψει στα πατρογονικά του. Εκεί άρχισε να κατανοεί πως η πορεία τού ίδιου να δημιουργήσει μία συνεκτική εκδοχή του εαυτού του είναι ατελής. «Μια ζωή προσπαθούσα να διεκδικήσω τη θέση μου στην κοινωνία, αλλά και στην πανεπιστημιακή κοινότητα ως γκέι και τελικά κατάλαβα ότι είχα κάνει τα πάντα για να κρύψω την κοινωνική μου καταγωγή» μας λέει.
Η παραδοχή αυτή τον ώθησε να γράψει το εξαιρετικό βιβλίο «Επιστροφή στη Ρενς» (Γαλλία, 2009). Πρόκειται για έναν βιογραφικό αναστοχασμό, που ωστόσο χρησιμοποιείται από τον συγγραφέα μόνο ως το νήμα που συνδέει μια βαθιά και ουσιαστική κοινωνιολογική και πολιτική ανάλυση. Τόσο καλά δε είναι μπολιασμένα όλα τούτα, που δεν είναι τυχαίο πως εκατομμύρια άνθρωποι έχουν ταυτιστεί με την ιστορία (ή πτυχές αυτής) του Εριμπόν και έχουν προβεί σε συμπεράσματα για τις κυβερνήσεις τους σε δεκάδες χώρες (από Αργεντινή, έως Ευρώπη και Κορέα).
Στην Ελλάδα, το βιβλίο αυτό άργησε να γίνει γνωστό, ακόμα και στους κύκλους της διανόησης. Ωστόσο εκδόθηκε (πάλι καλά), έστω και με καθυστέρηση και κυκλοφόρησε πριν από λίγες μόλις εβδομάδες από τις εκδόσεις «Νήσος». Ο Εριμπόν βρέθηκε στην Αθήνα, έχει πολλούς Ελληνες φίλους και έρχεται συχνά και δέχθηκε να τον συναντήσουμε από κοντά, μέσα στον εγκλεισμό. Εν τω μεταξύ, τα γεγονότα έντονης αστυνομικής βίας στη Γαλλία ήταν σε έξαρση, λίγες μέρες πριν ζήσουμε παρόμοιες στιγμές αυταρχισμού και στην Αθήνα, αν και διαφορετική αφορμή.
● Θα χρειαστεί να κάνω μεγάλο πρόλογο για να μιλήσω για σας και το βιβλίο σας. Ωστόσο, όταν το διαβάζεις, σαν όλα να μπαίνουν κατευθείαν στη θέση τους. Παρόλο που μιλάτε για τη Γαλλία, ενώ είμαστε στην Αθήνα.
Βρίσκομαι στην Αθήνα, μία αγαπημένη πόλη, και αντιλαμβάνομαι ότι τελικά ίδιες αναφορές υπάρχουν παντού. Αστυνομοκρατία και εδώ και στη Γαλλία. Εκεί έχουμε κοινωνικές κινητοποιήσεις για τον νόμο «καθολικής ασφάλειας», που ουσιαστικά νομιμοποιεί την αστυνομική βια και δεν επιτρέπει τη φωτογραφική καταγραφή της ούτε από δημοσιογράφους ούτε από απλούς πολίτες. Πριν είχαμε τα Κίτρινα Γιλέκα. Διεκδικήσεις γίνονται και εδώ και εκεί, με κυβερνήσεις που χρησιμοποιούν την πανδημία ως πρόσχημα για την αύξηση της κοινωνικής αδικίας και την αποθεμελίωση της δημοκρατίας.
Το βιβλίο «Επιστροφή στη Ρενς» δεν είναι για μένα. Το «εγώ» στο βιβλίο είναι απλά το σημείο εκκίνησης (και μάλιστα πολύ δύσκολο για μένα προσωπικά). Ποιος ήμουν, ποιος είμαι, γιατί είμαι αυτό το είμαι. Και εκεί μπαίνουν ζητήματα σεξουαλικής ταυτότητας, κοινωνικού προσανατολισμού, πολιτικής ανάλυσης, κοινωνιολογικής έρευνας. Μέσα σε αυτά μπαίνουν και ζητήματα της σύγχρονης προβληματικής, όπως η «ατομική ευθύνη» και οι μηχανισμοί κυριαρχίας. Ξεχνάμε πως ατομική ευθύνη είναι ο αγώνας. Που γίνεται συλλογική μέσα από τα κοινωνικά αιτήματα και κινητοποιήσεις. Αυτό απαιτεί και η πανδημία και όλη μας η ζωή, μέσα ή εκτός αυτής. Προσέχω στην πανδημία δε σημαίνει κάθομαι, υπ-ακούω παθητικά και δεν αντιδρώ. Αυτό θέλουν οι κυβερνήσεις και χρησιμοποιούν κάθε μηχανισμό ελέγχου για να το καταφέρουν.
● Ενα μεγάλο κομμάτι του προβληματισμού σας και στο βιβλίο αφορά τη μετατόπιση της εργατικής τάξης στην ακροδεξιά. Καταρχάς, υπάρχουν ακόμη κοινωνικές τάξεις; Ρωτώ γιατί ο όρος εκλείπει από τον σύγχρονο πολιτικό λόγο εκατέρωθεν.
Φυσικά και υπάρχουν. Καταρχάς έγινε ξεκάθαρο με την πανδημία. Αλλιώς την περνάω εγώ, για παράδειγμα, που είμαι στο ζεστό μου σπίτι, γράφω και διαβάζω και αλλιώς ο εργάτης που θα σηκωθεί κάθε πρωί, θα πάρει τη συγκοινωνία, βάζοντας την υγεία του σε κίνδυνο, θα πάει στη δουλειά του ώστε να βρω εγώ μάσκα ν’ αγοράσω και ψωμί κ.λπ. Από την άλλη, καμία υπάλληλος σουπερμάρκετ στη Γαλλία δεν δύναται να έχει δικό της σπίτι στο Παρίσι. Ούτε εγώ δύναμαι, κι ας είμαι καθηγητής Πανεπιστημίου. Γιατί προέρχομαι από εργατική τάξη και δεν είχα τα οικονομικά εφόδια από τους γονείς μου, ούτε κληροδοτήματα. Ναι μεν τα χαρακτηριστικά της εργατικής τάξης έχουν αναδιαμορφωθεί (λόγω παγκοσμιοποίησης, ευέλικτης εργασίας κ.λπ.), αλλά μένει ένας σταθερός πυρήνας. Δυστυχώς, τουλάχιστον στη Γαλλία, ούτε καν τα μέλη των πάλαι ποτέ κυρίαρχων λαϊκών κομμάτων έχουν κάποια επαφή με την κοινωνία: Πάρε τα μέλη του Σοσιαλιστικού κόμματος. Μόνο με την εργατική τάξη δεν έχουν σχέση! Νομίζω κάτι αντίστοιχο συνέβη και με το ΠΑΣΟΚ στην Ελλάδα.
Τάξεις υπάρχουν, ωστόσο οι φτωχότερες πάνε όλο και περισσότερο ακροδεξιά. Η οικογένειά μου ψήφισε το Κ.Κ. Γαλλίας για δεκαετίες. Και ξαφνικά, ψηφίζει Λεπέν! Και εννοώ όλη μου η οικογένεια. Μόλις το κατάλαβα (μάλιστα σαν τους ρώτησα, μου απάντησαν με μεγάλη φυσικότητα) έμεινα έκπληκτος! Τι συνέβη σε αυτούς αναρωτήθηκα. Τι συνέβη στη χώρα μου, τι συνέβη στους πολίτες; Πού είναι το Γαλλικό Κ.Κ., που δεν το ανέφεραν καν με όλο το όνομά του (Γαλλικό Κ.Κ.) αλλά ως «Το Κόμμα»; Τι απέγινε η Αριστερά; Πού είναι τα συνδικάτα και η απίστευτη δύναμη που είχαν; Πώς γίνεται από ψηφοφόρος του Κ.Κ. Γαλλίας να φτάνεις να ψηφίζεις νεοφασιστικά μορφώματα;
● Ο Τραμπ κέρδισε τις προηγούμενες εκλογές λέγοντας στον λαό πως «δεν είσαι άνεργος εργάτης, είσαι λευκός Αμερικανός».
Κάτι παρόμοιο συνέβη και στην Ευρώπη. Ξαναπαίρνω ως παράδειγμα την οικογένειά μου: η κουλτούρα, η πολιτική τοποθέτηση στην καθημερινότητά μας ήταν αριστερή για χρόνια. Και ξαφνικά, Λεπέν! Τότε ξεκίνησα να σκέφτομαι ποια είναι η ευθύνη της Αριστεράς. Μήπως τελικά εγκατέλειψε αυτούς τους ανθρώπους της; Ή μήπως σταμάτησε η εργατική τάξη να νιώθει καταπιεσμένη;
Οι γονείς μου δεν έλεγαν πως «είμαστε αριστεροί» αλλά προσδιορίζονταν μέσω της Αριστεράς. Πλέον είναι απογοητευμένοι. Απογοητευμένοι από τη νεοφιλελεύθερη ατζέντα που υιοθέτησε η Αριστερά, σχεδόν αηδιασμένοι από πολιτικούς όπως οι σύγχρονοι Γάλλοι Σοσιαλιστές και ταυτόχρονα με τεράστια ανάγκη να υπάρξουν στο πολιτικό επίπεδο ως…;
Και εδώ μπαίνει η Ακροδεξιά. Από την άλλη, ακόμη και οι Σοσιαλιστές (και όχι μόνο στη Γαλλία) λένε στον εργάτη πως δεν φταίει η καταπίεση που αισθάνεσαι έτσι, αλλά εσύ φταις. Ατομική είναι η ευθύνη σου που καταπιέζεσαι. Ταυτόχρονα, η ιδέα του κινήματος, της κολεκτίβας απομακρύνθηκε από το ιδεολογικό πλαίσιο της Αριστεράς. Και έτσι η ίδια η εργατική τάξη απεκδύθηκε την ίδια της την ταυτότητα ως τάξη σε σχέση με την οικονομία και έγινε τάξη σε σχέση με τη φυλή: δεν είμαστε φτωχοί, καταπιεσμένοι εργάτες. Είμαστε περήφανοι Γάλλοι. Το «εμείς οι εργάτες» και «εσείς οι καπιταλιστές, εργοδότες, ολιγάρχες» μετετράπη σε «εμείς οι Γάλλοι» και «εσείς οι ξένοι».
● Εγκατέλειψε η Αριστερά τούς ανθρώπους της ή δεν μπόρεσε να βρει νέα εργαλεία ώστε να τους επαναπροσεγγίσει;
Πιστεύω τους εγκατέλειψε. Ηταν οι πολιτικές Τόνι Μπλερ στην Αγγλία, ο Γκέρχαρντ Σρέντερ στη Γερμανία, σήμερα ο Μακρόν στη Γαλλία. Ακόμη και στην Ελλάδα ο Τσίπρας πήρε ή αναγκάστηκε να πάρει δύσκολες και σκληρές αποφάσεις. Ολοι οι παραπάνω έκαναν ουσιαστικά δεξιά πολιτική και οι περισσότεροι ήθελαν να το κάνουν. Αν ωστόσο εγκαταλείψουμε ακόμα και την ιδέα της εργατικής τάξης (πόσο μάλλον τους ίδιους τους ανθρώπους της), τότε δεν έχει μείνει τίποτα αριστερό σε αυτό που λέμε Αριστερά.
● Τι είναι Αριστερά σήμερα λοιπόν;
Σήμερα η Αριστερά εκτός από την επιστροφή της στα κινήματα πρέπει να προσεγγίσει, αφού όμως πρώτα αναγνωρίσει, και όσους δεν νιώθουν ότι ανήκουν σε κάποια συγκεκριμένα τάξη. Και ταυτόχρονα να δημιουργήσει συνθήκες και χώρους κινηματικοποίησης: Στη γενιά των γονιών μου, τα εργοστάσια όπου δούλευαν ήταν οι χώροι όπου ζωντάνευαν οι πολιτικές διεργασίες.
Τώρα ή δεν υπάρχουν εργοστάσια ή δεν υπάρχουν εργάτες. Χρειαζόμαστε την ιδέα μιας Αριστεράς που θα επιστρέψει και πάλι στα κοινωνικά κινήματα, όλων των ειδών: τα εργατικά, τα φεμινιστικά, της γκέι κοινότητας, της νεολαίας, τα περιβαλλοντικά, όσα στηρίζουν τους μετανάστες, τα αντιφασιστικά. Και είναι πολλά και σημαντικά. Η Αριστερά πρέπει να σταθεί δίπλα τους και να βασιστεί πάνω τους.
● Και ο ρόλος της διανόησης;
Οι διανοούμενοι, όσοι ανήκουν στην Αριστερά (και δεν είναι λίγοι) είναι καιρός να θέσουν το πλαίσιο, όχι δράσης αλλά ιδεολογικοποίησης αυτών των κινημάτων. Να αναδείξουν και σε θεωρητικό επίπεδο το ότι να αγωνίζεσαι για την ισότητα είναι Αριστερά, να αγωνίζεσαι για τους μετανάστες, τα ανθρώπινα δικαιώματα, το περιβάλλον, όλα αυτά είναι Αριστερά. Να αναδείξουν κάτι για το οποίο μιλάω αρκετά και στο βιβλίο μου και είναι οι μηχανισμοί κυριαρχίας που είναι το κοινό χαρακτηριστικό σε όλα τα παραπάνω κινήματα, καθώς είναι ο κοινός τους αντίπαλος.
● Στο βιβλίο μιλάτε για το κόστος που είχε και μέσα στην ακαδημαϊκή κοινότητα και από αριστερούς το να ξέρουν ότι είστε γκέι. Πώς μπορεί να γίνει η διαχείριση αυτού του κόστους;
Μεγάλωσα σε ένα ομοφοβικό περιβάλλον. Ως έφηβος έκρυβα την γκέι μου ταυτότητα. Παίρνει χρόνο το να αντέξεις να δείξεις προς τα έξω ποιος είσαι. Αυτό φαίνεται και στο βιβλίο: πως όλη μου τη ζωή προσπαθούσα να σταθώ ως γκέι στην κοινωνία, στην πανεπιστημιακή κοινότητα, στον κύκλο της διανόησης της Γαλλίας και ξαφνικά κατάλαβα πως είχα αποκρύψει πλήρως και εντέχνως τη λαϊκή, ταξική μου καταγωγή, που δεν ήταν άλλη από την εργατική. Και τα δύο (ομοφυλοφιλία και λαϊκή καταγωγή) είναι εκτός οπτικού πεδίου της μπουρζουαζίας της διανόησης, τουλάχιστον στη Γαλλία και σήμερα. Εχω δεκάδες προσωπικά παραδείγματα: θα υποτιμήσουν το έργο σου, δεν θα το αναγνωρίσουν ως επιστημονικό.
Στα μάτια τους δηλαδή δεν είσαι ερευνητής, συνάδελφος καθηγητής αλλά ένας «χαριτωμένος» (στην καλύτερη των περιπτώσεων), ανεκτός γκέι. Και μάλιστα ούτε καν γκέι. Γι’ αυτούς είσαι «αδερφή». Για το βιβλίο μου για παράδειγμα: το δέχτηκαν με μεγάλη δυσκολία, ακριβώς γιατί αν δεν γράφεις με τον τρόπο που θέλουν αυτοί να γράφεις, απλά δεν το δέχονται. Μάλιστα δεν είναι λίγοι οι ομοφοβικοι, σεξιστές ή μισογύνηδες πανεπιστημιακοί που αυτοπροσδιορίζονται ως «αριστεροί». Που υποστηρίζουν μεν τα δικαιώματα της ΛΟΑΤΚΙ κοινότητας, αλλά δεν τους αρέσουν οι γκέι. Είναι αυτό που ονομάτισε ο Μπουρντιέ ως «αρσενική κυριαρχία». Και αφορά όλη την κοινωνία. Ακόμη έως σήμερα στο Παρίσι φοβάμαι να περπατήσω βράδυ χέρι χέρι με τον σύντροφό μου.
● Κάτι τελευταίο: τι είναι αυτή η περιβόητη «κανονικότητα» που ακούμε συνεχώς;
Δεν μ’ αρέσει ούτε η λέξη, ούτε το πώς και το γιατί χρησιμοποιείται. Οταν ακούω «επιστροφή στην κανονικότητα» είναι σαν να ακούω «ας επιστρέψουμε στο παρελθόν όπου οι φτωχοί ήταν φτωχοί και οι πλούσιοι πλούσιοι». Οι γονείς μου δούλευαν όλη τους τη ζωή για ψίχουλα και ζούσαν σε μια υπέροχη κανονικότητα! Οχι. Δεν τη θέλω την κανονικότητά τους. Αν θέλουν, ας μας πουν τι ακριβώς σημαίνει αυτό.
Σημαίνει ξύλο από την αστυνομία; Ελάχιστοι μισθοί; Πενιχρές συντάξεις; Ιδιωτικοποίηση των πάντων; Ο ρόλος του πολίτη είναι και στους δρόμους. Στα κινήματα. Να αγωνίζεται. Επίσης έχει τη δύναμη της ψήφου (προσωπικά ψήφισα και στηρίζω τον Μελανσόν). Επιλέγει. Δεν δρα παθητικά. Είναι ενεργός, ενήμερος, άρα ζωντανός.
Το βιβλίο του, «Επιστροφή στη Ρενς» κυκλοφόρησε πριν από λίγες μέρες από τις εκδόσεις «Νήσος», σε μετάφραση Γιάννη Στεφάνου. Στα ελληνικά κυκλοφορεί και το βιβλίο του «Μισέλ Φουκώ: Φιλόσοφος, δανδής και ταραξίας» (εκδ. Lector, 2009).
Το επόμενο βιβλίο του θα έχει ως σημείο εκκίνησης τη ζωή της μητέρας του, Ζοζιανά (ένα τυπικό όνομα της εργατικής τάξης, όπως μας είπε), η οποία έφυγε από τη ζωή πριν τρία χρόνια, πάλι διανθισμένο με κοινωνιολογικές και φιλοσοφικές προσεγγίσεις. Το γράφει τώρα και ευχόμαστε, αφού εκδοθεί, να μεταφραστεί γρήγορα και στα ελληνικά
Νόρα Ράλλη
Πηγή: Εφημερίδα των Συντακτών
