H δημόσια συζήτηση για τον τουρισμό, η οποία διεξάγεται το τελευταίο διάστημα μέσα από ποικίλες διαδρομές και ωστόσο σε περιοριορισμένο ακαδημαϊκό εύρος, δεν έχει πολυασχοληθεί με το ίδιο το πεδίο των τουριστικών σπουδών και ερευνών που συγκρότησαν το γνωστικό κεφάλαιο των Τουριστικών Σπουδών στην Ελλάδα. Δεν έχει δώσει έμφαση σε ερευνητές/τριες, στο βλέμμα τους, στα «εργαλεία» της έρευνάς τους, αλλά και στα ερωτήματα και στις προτεραιότητες που τίθενται εντός και εκτός «πεδίου», μιας και ο τουρισμός προσφέρεται στην τρέχουσα συγκυρία ως το κατεξοχήν όχημα για την κατανόηση των ίδιων των μορφών κοινωνικού μετασχηματισμού της ελληνικής κοινωνίας (Νικολακάκης, Νάζου, Τζανάκης, 2022).
Οι Τουριστικές Σπουδές στην Ελλάδα ακολουθούν ως ένα βαθμό (και μέσα από κάποιες διαφοροποιήσεις λόγω των ευρύτερων συνθηκών ανάπτυξης των κοινωνικών σπουδών) τα διεθνή βήματα συγκρότησης του πεδίου. Αυτό οριοθετείται από την επικράτηση θετικιστικών προσεγγίσεων και ποσοτικών μεθόδων έρευνας, από την ηγεμονία των επιστημονικών υποπεδίων της διοίκησης επιχειρήσεων και του μάρκετινγκ, ως βασικού corpus γνώσεων για το τουριστικό curriculum (βλ. ενδεικτικά Ateljevic, Morgan και Pritchard, 2007).
Η αντίληψη που κυριάρχησε για μεγάλο χρονικό διάστημα είναι ότι ο τουρισμός συνιστά οικονομικό «γεγονός», «επιπολιτισμό» και «εισβολή» σε αδύναμες κοινότητες και όχι ένα πλέγμα κοινωνικο-πολιτισμικών και οικονομικών σχέσεων και μετακινήσεων.
H ανάδυση των Κριτικών Σπουδών Τουρισμού προέκυψε από την ανάγκη ερμηνείας του τουρισμού ως τρόπου παραγωγής της κουλτούρας της καθημερινής ζωής σ’ έναν παγκοσμιοποιημένο κόσμο. Ιδιαίτερα ενδιαφέρουν οι σχέσεις δύναμης που επικαθορίζουν την παραγωγή ακαδημαϊκής γνώσης και προσπαθούν μέσα από ένα ευρύ φάσμα ποιοτικών μεθόδων έρευνας -και σε αντίθεση με τις ηγεμονικές (μετα)θετικιστικές προσεγγίσεις στο πεδίο- να εστιάσουν στις συναισθηματικές δυναμικές των ερευνητικών σχέσεων και να διερευνήσουν τον προσωπικό και πολιτικό χαρακτήρα των ερευνητικών διαδρομών. Συνολικά, το κριτικό αυτό εγχείρημα ασκούσε κριτική απέναντι στη δημοφιλία των ποσοτικών μεθόδων έρευνας ως μοναδικής νόμιμης μορφής αναπαράστασης του τουριστικού σύμπαντος.
Οι έρευνες και οι Κριτικές Σπουδές Τουρισμού στην Ελλάδα
Στο επίκεντρο των εξελίξεων που σχετίζονται με την ανάπτυξη της έρευνας στο πεδίο του τουρισμού βρίσκεται το ίδιο το μεταδικτατορικό ΕΚΚΕ, τη δεκαετία του ’80. Όχι μόνο εξαιτίας της σημαίνουσας θέσης που είχε στο ερευνητικό σύμπαν της εποχής, ως ο μοναδικός δημόσιος ερευνητικός φορέας στις κοινωνικές επιστήμες, ή επειδή στο πλαίσιό του διεξήχθησαν οι πρώτες μεγάλης έκτασης έρευνες ερωτηματολογίων σε τουριστικούς προορισμούς (Τσάρτας, 1989), αλλά και γιατί εντός του δραστηριοποιήθηκαν ερευνητές από διαφορετικές επιστημονικές πειθαρχίες που μετέπειτα θα έπαιζαν καθοριστικό ρόλο στην επακόλουθη συστηματοποίηση της διδασκαλίας ακαδημαϊκών μαθημάτων σχετιζόμενων με τον τουρισμό.
Επίσης, η ίδρυση του Ινστιτούτου Τουριστικών Μελετών και Προβλέψεων, το 1996, υπό την επιστημονική επιμέλεια του Γεράσιμου Ζαχαράτου (Ζαχαράτος, 2010), έπαιξε σημαντικό ρόλο στην εμπέδωση των τουριστικών σπουδών.
Μέσα στο σώμα των πρώτων ερευνών και μελετών για τον τουρισμό στη χώρα σημαντική θέση κατείχε η επιστημονική διερεύνηση του τουριστικού φαινομένου στον νησιωτικό χώρο (Αιγαίο) και από κοινωνιολόγους και κοινωνικούς ανθρωπολόγους κατά τις δεκαετίες του 1980 και 1990. Αποτέλεσε τον γεωγραφικό χώρο όπου η έντονη τουριστική ανάπτυξη αναδιαμορφώνει δραστικά τις νησιωτικές οικονομίες και τις πολιτικές πρακτικές, τους πολιτισμικούς κώδικες για τον ιδιωτικό και δημόσιο βίο, το τοπίο, το παρελθόν (ενδεικτικά βλ. Kenna, 1993, Tsartas & Galani-Moutafi, 2009).
Η κριτική στροφή όμως στις κοινωνικές επιστήμες, από τα μέσα του 1990 και κυρίως από το 2000 και μετά, αφήνει ένα ευδιάκριτο στίγμα κυρίως μέσω ερευνών που υλοποιούνται είτε από κοινωνικούς/ές ανθρωπολόγους είτε από Έλληνες και ξένους ερευνητές και ερευνήτριες που πραγματοποιούν έρευνες στην Ελλάδα και χρησιμοποιούν μεθοδολογικά εργαλεία της Κοινωνικής Ανθρωπολογίας, των Πολιτισμικών Σπουδών, των Σπουδών Φύλου ή ιστοριογραφικά εργαλεία έρευνας. Χωρίς να δηλώνουν ότι εντάσσονται σ’ ένα ευδιάκριτο σώμα «κριτικών» τουριστικών ερευνών, εντούτοις υιοθετούν κριτικές προσεγγίσεις και βάζουν πολύ δυναμικά στο επίκεντρο των αναλύσεων ζητήματα που εμπίπτουν σε ποικίλους θεματικούς άξονες, όπως οι τουριστικές αναπαραστάσεις και οι ιδεολογίες που προσδιορίζουν και προσδιορίζονται από τις συναντήσεις των τουριστών, Ελλήνων και μη, με τις τοπικές κοινωνίες (ενδεικτικά βλ. Deltsou, 2007, Νάζου, 2006).
Σε μια κριτική προοπτική, λοιπόν, ο τουρισμός παύει να είναι μια ουδέτερη ιδεολογικά διαπολιτισμική συνάντηση μεταξύ φιλοξενούμενων και οικοδεσποτών, παραγωγών υπηρεσιών και καταναλωτών που μπορούν να μετρηθούν «επιστημονικά» μόνο μέσα από κλίμακες και μοντέλα αξιολόγησης ικανοποίησης προσδοκιών και προσφερόμενων αγαθών. Η στροφή των τουριστικών σπουδών στην «επιτέλεση» έδειξε ότι οι τουριστικές πρακτικές ενσωματώνονται στην οικεία καθημερινότητα, καθώς ενθυλακώνονται σε αντικείμενα, σε τόπους και σε συνηθισμένες πρακτικές, όπως και το αντίστροφο.
Τα παραπάνω ευρωκεντρικά δίπολα ως κανάλια διερεύνησης μιας «μετρήσιμης» ετερότητας συμβάλλουν στον μέγιστο βαθμό στην «εξωτικοποίηση» των τουριστών/ριών, των ντόπιων, όπως και των τόπων ως τουριστικών επικρατειών, προσδιορίζοντας όρια εξωτερικότητας και απόστασης από τα βιώματά τους και τους πολιτισμικά δομημένους συναισθηματικούς τους κόσμους.
Η «απο-εξωτικοποίηση» του τουρισμού ως αίτημα συνάδει εν γένει με το πρόταγμα για κριτική αναστοχαστικότητα στις τουριστικές σπουδές και ακόμη περισσότερο για την «απο-αποικιοποίηση» των επιστημολογιών τους. Η «απο-εξωτικοποίηση» υπογραμμίζει το γεγονός ότι ο τουρισμός δεν θα πρέπει να διερευνάται μόνο με μεθοδολογίες που τον αντιλαμβάνονται και τον παγιώνουν επιστημολογικά ως μια εξωτερική πραγματικότητα, αποσυνδεδεμένη τόσο από τις ιδεολογίες όσο και από τις υποκειμενικότητες. Οι τελευταίες μετατρέπονται σε «αντικείμενο» προς μέτρηση, χρησιμοποιώντας μαθηματικά μοντέλα βασισμένα σε ευρωκεντρικά ή εθνοκεντρικά εννοιολογικά δίπολα, υποστασιοποιώντας τους Άλλους σε εξωτικά αξιοπερίεργα όντα προς κατανάλωση και χειραγώγηση (Rapport και Overing, 2000). Αυτές οι μεθοδολογικές-επιστημολογικές επιλογές οδηγούν σε ερευνητικές πρακτικές που εντέλει συνιστούν «πράξεις αποσιώπησης», καθώς υποβαθμίζονται τα ίδια τα ανθρώπινα όντα, οι νοηματοδοτήσεις των ζωών τους και των πρακτικών τους, τα πολιτικά διακυβεύματα και οι εναλλακτικές οργάνωσης της ζωής.
Η Δέσποινα Νάζου είναι κοινωνική ανθρωπολόγος, μεταδιδακτορική ερευνήτρια (Πανεπιστήμιο Κρήτης)
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
Ateljevic, I., Morgan, N. και Pritchard, A. (2007). Editors’ Introduction: Promoting an Academy of Hope in Tourism Enquiry. Στο Ateljevic, I., Morgan, N. και Pritchard, A. (επιμ.), The Critical Turn in Tourism Studies: Innovative Research Methodologies (σ. 1-8). Άμστερνταμ: Elsevier.
Deltsou, E. (2007). Second Homes and tourism in a Greek village: A travelogue. Ethnologia Europaea, 1-2, σ. 124-133.
Ζαχαράτος, Γ. Α (2010). Ξενοδοχειακό Επιμελητήριο της Ελλάδος: Σταθμοί στην εξέλιξη της ελληνικής ξενοδοχίας. Αθήνα: Economia Publishing.
Νάζου, Δ. (2006). Συναντώντας τον «άλλον» στον τουρισμό: Οι γυναίκες επιχειρηματίες, οι τουρίστες και οι διαπολιτισμικές τους ανταλλαγές στη Μύκονο. Στο Μ. Μιχαηλίδου και Ι. Κυριακάκης (επιμ.), Η προσέγγιση του «άλλου»: Ιδεολογία, μεθοδολογία και ερμηνευτική πρακτική (σ. 197-296). Αθήνα: Μεταίχμιο.
Νικολακάκης Μ. Νάζου, Δ. Τζανάκης, Μ. (2022) . Από-εξωτικοποιώντας τον τουρισμό: Η κριτική στροφή στις τουριστικές σπουδές και η ενσωμάτωσή της στις εγχώριες έρευνας. Στο Ταξίδια χωρίς προορισμό. Κριτικές Προσεγγίσεις στις Τουριστικές Σπουδές, σελ.19-72, εκδόσεις νήσος.
Rapport, N. και Overing, J. (2000). Social and Cultural Anthropology. The Key Concepts. Νέα Υόρκη: Routledge
Τσάρτας, Π. (1989). Κοινωνικές και οικονομικές επιπτώσεις της τουριστικής ανάπτυξης στον Νομό των Κυκλάδων και ιδιαίτερα στα νησιά Ίος και Σέριφος, κατά την περίοδο 1950-1980. Αθήνα: ΕΚΚΕ.
Tsartas, P. και Galani-Moutafi, V. (2009). The Sociology and Anthropology of Tourism in Greece. Στο G. Dann και G.L. Parrinello (επιμ.), The Sociology of Tourism. European Origins
