H κρίση κατοικίας ή η στεγαστική κρίση έχει μονοπωλήσει το ενδιαφέρον πληθώρας δημοσιευμάτων τα τελευταία χρόνια. Την ίδια στιγμή, εκατοντάδες χιλιάδες ακίνητα σε όλη τη χώρα –πολλά από αυτά του δημοσίου– παραμένουν κενά και αναξιοποίητα, σε μια χώρα από την οποία απουσιάζει οποιαδήποτε πολιτική για κοινωνική κατοικία. Μάλιστα, η Ελλάδα ανήκει πλέον σε μια μειοψηφία χωρών που δεν έχουν ακόμη προχωρήσει στη δημιουργία μιας εθνικής πολιτικής αλλά και τοπικών πολιτικών για την κατοικία, με την κυβέρνηση να επιμένει να προσπαθεί να «μπαλώσει» το έλλειμμα αυτό με προγράμματα όπως το «Σπίτι μου», τα οποία, πέρα από τις ήδη πολύ καλά τεκμηριωμένες αρνητικές επιπτώσεις όσον αφορά την αύξηση του κόστους πρόσβασης σε κατοικία, αδυνατούν να παράσχουν και μια μακροπρόθεσμη και βιώσιμη απάντηση στο πρόβλημα.
Η συνεχής άνοδος των τιμών και η στεγαστική επισφάλεια έχουν στρέψει το ενδιαφέρον στην αναζήτηση εναλλακτικών μοντέλων συλλογικής ιδιοκτησίας και κατοίκησης, ως απάντηση στην εμπορευματοποίηση και χρηματιστικοποίηση της κατοικίας, την εντατική κερδοσκοπία στα ακίνητα και την πόλη, και τη συρρίκνωση των δημόσιων πολιτικών για τη διασφάλιση του δικαιώματος στη στέγη για όσα άτομα και νοικοκυριά αποκλείονται από την αγορά.
Το «CoHab» είναι μια ομάδα έρευνας και δράσης με βασικό στόχο την προώθηση της συνεταιριστικής κατοικίας στην Ελλάδα. H συνεταιριστική κατοικία, αν και αποτελεί στις περισσότερες χώρες ένα μικρό ποσοστό της αγοράς κατοικίας, εξετάζεται όλο και περισσότερο ως ένα πιο δημοκρατικό, χαμηλότερου κόστους και λιγότερο εμπορευματικό μοντέλο κατοίκησης. Όπως συμβαίνει σε όλα τα εγχειρήματα της Κοινωνικής Αλληλέγγυας Οικονομίας (ΚΑΛΟ), πρόκειται για προσπάθειες που προκύπτουν από την επιθυμία μιας ομάδας ανθρώπων να ενώσουν τις δυνάμεις τους και να διαχειριστούν από κοινού τους πόρους τους για την κάλυψη των στεγαστικών τους αναγκών, με βάση τις αρχές της αλληλεγγύης, της αμοιβαιότητας, της συμπεριληπτικότητας και του σεβασμού προς το περιβάλλον. Οι κάτοικοι δεν επιλέγουν τη συνεταιριστική κατοικία μόνο για οικονομικούς λόγους αλλά και για κοινωνικούς. Έτσι, η συνεταιριστική κατοικία αποτελεί όχι μόνο ένα εναλλακτικό μοντέλο πρόσβασης σε στέγη αλλά και ένα πεδίο πειραματισμού σε διαφορετικούς τρόπους κατοίκησης και συνύπαρξης, βιώσιμης-περιβαλλοντικής αρχιτεκτονικής και διαβίωσης, συλλογικής παρέμβασης στη γειτονιά και την πόλη.
Αντιπροσωπευτικό παράδειγμα αποτελεί ο συνεταιρισμός «La Borda» στη Βαρκελώνη, που δημιουργήθηκε με υποστήριξη του Δήμου Βαρκελώνης,ο οποίος παραχώρησε το οικόπεδο, και με τη συνεργασία μεγάλου αριθμού πρωτοβουλιών και οργανώσεων της Κοινωνικής και Αλληλέγγυας Οικονομίας. Το «La Borda», που μεταξύ άλλων έχει κερδίσει το 2022 το βραβείο αρχιτεκτονικής «Mies Van Der Rohe» της Ευρωπαϊκής Ένωσης, αποτελεί παγκόσμιο παράδειγμα για τις διαδικασίες συμμετοχικού σχεδιασμού που υιοθέτησε, εμπλέκοντας τα μέλη του από την αρχή της διαδικασίας δημιουργίας του στο σχεδιασμό του. Βρίσκεται στο Sants της Βαρκελώνης, μια πρώην βιομηχανική γειτονιά με βαθιά παράδοση συνεταιρισμών. Το 1976, το «Γενικό Μητροπολιτικό Σχέδιο» της πόλης προέβλεπε τη μετατροπή των πρώην βιομηχανικών χώρων της γειτονιάς σε δημόσια κατοικία και χώρους πρασίνου. Η διαδικασία πάγωσε λόγω διαφωνίας με ιδιώτες επενδυτές, μέχρι που το 2011 οι κάτοικοι αποφάσισαν να κάνουν κατάληψη σε ένα από τα κτίρια, εγκαινιάζοντας έτσι μια συμμετοχική διαδικασία διαμόρφωσης των χρήσεων των χώρων και της γειτονιάς, με βάση τις προτεραιότητες των κατοίκων. Σήμερα, το «La Borda» έχει εξελιχθεί σε συνεταιρισμό, με κύριο σκοπό την αποεμπορευματοποίηση της κατοικίας, και με κεντρική αξία τις ανάγκες των κατοίκων. Βασίζεται στο συνεταιριστικό μοντέλο κατοικίας, σύμφωνα με το οποίο η ιδιοκτησία είναι συλλογική αλλά η χρήση προσωπική. Οι κάτοικοι είναι μέλη του συνεταιρισμού και έχουν δικαίωμα χρήσης της κατοικίας τους εφ’ όρου ζωής. Τα μέλη δεν έχουν το δικαίωμα να νοικιάσουν ή να πουλήσουν τα διαμερίσματά τους σε τρίτους. Οι αποφάσεις λαμβάνονται από τη γενική συνέλευση του συνεταιρισμού, στην οποία συμμετέχουν όλα τα μέλη.
O συνεταιρισμός «LaBorda» στη Βαρκελώνη. Το «LaBorda», που μεταξύ άλλων έχει κερδίσει το 2022 το βραβείο αρχιτεκτονικής «MiesVanDerRohe» της Ευρωπαϊκής Ένωσης, αποτελεί παγκόσμιο παράδειγμα για τις διαδικασίες συμμετοχικού σχεδιασμού. Πηγή: Lacol
Επίσης, ενδιαφέρον παρουσιάζει το παράδειγμα της Ζυρίχης, επειδή είναι η πόλη με τα μεγαλύτερα ποσοστά συνεταιριστικής κατοικίας στην Ελβετία, μια χώρα με μεγάλη παράδοση ήδη από τις αρχές του 20ού αιώνα. Πέρα από τις κατοχυρωμένες ευνοϊκές πιστοδοτήσεις μέσω του τραπεζικού τομέα ή τις ειδικές επιδοτήσεις για μη κερδοσκοπικούς στεγαστικούς φορείς, καθοριστική για τη δημιουργία νέων εγχειρημάτων είναι σήμερα η διαδικασία παραχώρησης δημοτικής γης για εξήντα χρόνια, με διαγωνιστική διαδικασία που απευθύνεται στους συνεταιρισμούς. Χαρακτηριστικό παράδειγμα σε αυτή την περίπτωση είναι το «Wogeno», ένας ιδιαίτερος στεγαστικός συνεταιρισμός που ιδρύθηκε το 2002 και που δεν επιδιώκει την κατασκευή νέων κατοικιών, αλλά αγοράζει υφιστάμενα κτίρια και διαμερίσματα που στη συνέχεια εντάσσονται στο απόθεμα κατοικιών που νοικιάζονται σε μέλη. Το 2023 ο συνεταιρισμός αριθμούσε 6.339 μέλη και 876 κατοίκους.
Ο χάρτης των διαμερισμάτων και κτιρίων που έχουν ενταχθεί στο συνεταιρισμό «Wogeno» στη Ζυρίχη. Το 2023 ο συνεταιρισμός αριθμούσε 6.339 μέλη και 876 κατοίκους. Πηγή
Επιδιώκοντας να ανοίξει τη συζήτηση για εναλλακτικούς τρόπους επανάχρησης του κενού δημόσιου αποθέματος με σκοπό την αντιμετώπιση της στεγαστικής κρίσης, το «CoHab» διοργάνωσε το 2024 το νεανικό συνεργατικό διαγωνισμό «Συν-Κατοικώντας τα Κενά». Αντικείμενο του διαγωνισμού ήταν η επεξεργασία εναλλακτικών σεναρίων για τη μετατροπή κενών κτιρίων σε όλη τη χώρα –που ανήκουν κυρίως σε δημόσιους ή κοινωφελείς οργανισμούς, όπως δήμους, πανεπιστήμια, ταμεία κοινωνικής ασφάλισης, ιδρύματα, εκκλησία κλπ.– σε διαφορετικούς τύπους σεναρίων συνεταιριστικής στέγασης σύμφωνα με τις τοπικές και κοινοτικές ανάγκες. Ο διαγωνισμός είχε σαν βασικό στόχο την ενίσχυση και διεύρυνση της κοινότητας διαλόγου και συλλογικής παραγωγής γνώσης για τους στεγαστικούς συνεταιρισμούς στην Ελλάδα. Το ζητούμενο, που επιτεύχθηκε ξεπερνώντας κάθε προσδοκία, ήταν να παραχθούν, μέσα από μια πυκνή συλλογική διαδικασία μάθησης, εναλλακτικά φαντασιακά για υφιστάμενα κτίρια που παραμένουν κενά ή που τα βλέπουμε σταδιακά να μετατρέπονται σε ξενοδοχεία, πολυτελή διαμερίσματα ή εμπορικές κατοικίες, ως μέθοδος για την τροφοδότηση της δημόσιας συζήτησης και την ενεργοποίηση συλλογικών διεκδικήσεων.
To 2024 το «CoHab» διοργάνωσε τον φοιτητικό και νεανικό συνεργατικό διαγωνισμό «Συν-κατοικώντας τα Κενά – CoHabitingVacancies» για τη μετατροπή κενών κτιρίων του δημοσίου σε στεγαστικούς συνεταιρισμούς.
Η πρωτοβουλία αυτή αποτελεί τη συνέχεια της δράσης του «CoHab», που πλέον μετρά εννιά χρόνια, από την ίδρυσή του το 2016 μέχρι σήμερα. Σε αυτό το διάστημα το «CoHab» εντατικοποιεί τη δράση του κάθε χρόνο, χτίζοντας συνεργασίες με κινήματα και πρωτοβουλίες κατοίκων, διοργανώνοντας πληθώρα εργαστηρίων με σκοπό τη διερεύνηση των αναγκών και των στόχων για την προώθηση συλλογικών λύσεων στο ζήτημα της κατοικίας στην Αθήνα και πιο πρόσφατα και στη Θεσσαλονίκη, αλλά και παράγοντας εκπαιδευτικό και ενημερωτικό υλικό. Πέρα από το συνεργατικό διαγωνισμό «Συν-Κατοικώντας τα Κενά», η ομάδα έχει άλλα παραδείγματα δράσεων στο ενεργητικό της. Στο κανάλι του «CoHab» στο Youtube είναι διαθέσιμη η σειρά βιντεοσκοπημένων συζητήσεων και σεμιναρίων για θέματα σχετικά με τις πολιτικές κατοικίας, τρόπους χρηματοδότησης και οργάνωσης συνεταιρισμών, και πετυχημένα παραδείγματα συνεταιριστικής κατοικίας από το εξωτερικό. Τον Απρίλη του 2024, στο πλαίσιο της «Ευρωπαϊκής Μέρας Δράσης για το Δικαίωμα στη Στέγη», ξεκίνησε στην Αθήνα η δράση «ΔΙΕΚΔΙΚΕΙΤΑΙ» για τη χαρτογράφηση κενών κτιρίων του δημοσίου και όχι μόνο, και στα τέλη της χρονιάς επεκτάθηκε στη Θεσσαλονίκη. Τέλος, η ομάδα έχει δημιουργήσει την πρώτη «εργαλειοθήκη» για τη συνεταιριστική κατοικία στην Ελλάδα, που είναι διαθέσιμη στην ιστοσελίδα μας για όλες τις ενδιαφερόμενες ομάδες.
Διεκδικούμε τη δημιουργία συνεταιριστικής κατοικίας, διατυπώνοντας συγκεκριμένες προτάσεις για τις θεσμικές αλλαγές που απαιτούνται. Μεταξύ άλλων, διεκδικούμε τη δημιουργία πλαισίου παραχώρησης ακινήτων του δημοσίου και ευρύτερα κενών/εγκαταλειμμένων κτιρίων σε στεγαστικούς συνεταιρισμούς, τη διαμόρφωση ειδικών χρηματοδοτικών εργαλείων και ταμείων για δανειοδότηση, εγγυοδότηση και επιχορηγήσεις, καθώς και στοχευμένων προγραμμάτων ενεργειακής αναβάθμισης κτιρίων, τη διευκόλυνση συμπράξεων μεταξύ συνεταιριστικών φορέων και δήμων, πανεπιστημίων και άλλων κοινωφελών οργανισμών για την παραγωγή οικονομικά προσιτής κατοικίας για διαφορετικές ομάδες, όπως για παράδειγμα φοιτητές, νέους, ηλικιωμένους, χαμηλά εισοδήματα και ευάλωτες ομάδες, ή και πειραματισμούς με μοντέλα διαγενεακής και συλλογικής διαβίωσης, σύνδεσης της κατοικίας με την αγροτική παραγωγή και με προγράμματα τοπικής ανάπτυξης.
Όλο το υλικό από τις δράσεις του «CoHab» βρίσκεται διαθέσιμο στην ιστοσελίδα μας και στο κανάλι της ομάδας στο YouTube. Οι πληροφορίες για τα παραδείγματα συνεταιριστικών εγχειρημάτων από τη Βαρκελώνη και τη Ζυρίχη, προέρχονται από το Toolkitγια τη συνεργατική κατοικία στην Ελλάδα του «CoHab»
