Το ενδιαφέρον για τον Μαρξ διατηρείται αμείωτο από την παγκόσμια οικονομική κρίση του 2007 ως σήμερα, με πλήθος βιβλία να αφιερώνονται σε αυτόν τα τελευταία χρόνια. Ποιοι είναι οι λόγοι αυτού του ενδιαφέροντoς; Και τι έχει να προσφέρει στον αναγνώστη το βιβλίο Καρλ Μαρξ–Για τον Καπιταλισμό, το οποίο κυκλοφόρησε πρόσφατα από τις Εκδόσεις Τόπος σε επιμέλειά σου;
Νομίζω ότι το ενδιαφέρον για τον Μαρξ ποτέ δεν εξέλιπε. Οι μεγάλες λοξοδρομήσεις του κομμουνιστικού κινήματος στη σταλινική περίοδο, και τελικά η διάλυση της ΕΣΣΔ, έδωσαν τη δυνατότητα στους συστημικούς στοχαστές να εξάγουν, δημαγωγικά, την δήθεν διάψευσή του από τα γεγονότα. Η κρίση του 2007 ανέτρεψε αυτό το κλίμα. Αν δεκαπέντε χρόνια παγκόσμιας κυριαρχίας του κεφαλαίου άρκεσαν για να παράγουν μια τέτοια κρίση, ίσως μεγαλύτερη εκείνης του 1929, αυτό αποδεικνύει ότι οι νόμοι του καπιταλισμού, τους οποίους ανέλυσε απαράμιλλα ο Μαρξ, εξακολουθούν να δρουν και να παράγουν τα αποτελέσματά τους. Σήμερα, οι βαθιές ταξικές ανισότητες –συγκέντρωση του πλούτου στα χέρια μιας ελίτ δισεκατομμυριούχων και μαζική φτωχοποίηση– οι πόλεμοι, η κλιματική αλλαγή, η διατροφική κρίση, το προσφυγικό και η στροφή των κυρίαρχων τάξεων στην Ακροδεξιά και τον φασισμό βοούν για την επικαιρότητα του Μαρξ.
Η συλλογή περιλαμβάνει βασικά κείμενα του Μαρξ, από τα μεγάλα επιστημονικά έργα του, Κεφάλαιο, Grundrisse, Θεωρίες για την Υπεραξία, αλλά και από εκλαϊκευτικές μπροσούρες του. Οι οικονομικές μελέτες του Μαρξ εκτείνονται, βέβαια, σε πολλές χιλιάδες σελίδες, ενώ μόνο ο πρώτος τόμος του Κεφαλαίου μπόρεσε να ολοκληρωθεί. Η συλλογή βοηθά τον αναγνώστη να γνωρίσει τις βάσεις, τις κεντρικές έννοιες των αναλύσεών του για τον καπιταλισμό, χωρίς να χαθεί μέσα στο δαιδαλώδες υλικό: αξία και υπεραξία, συνολική κοινωνική αναπαραγωγή, καπιταλιστικές κρίσεις και ανεργία, τραπεζικό σύστημα και πλασματικό κεφάλαιο, πτωτική τάση του ποσοστού του κέρδους, αποξένωση και αστικοί φετιχισμοί, κ.ά. Περιλαμβάνονται επίσης κείμενα για τη διαλεκτική μεθοδολογία του Μαρξ.
Στο εισαγωγικό μου δοκίμιο προσπάθησα να ανασυστήσω την πορεία ανάπτυξης και εφαρμογής της διαλεκτικής μεθοδολογίας στο Κεφάλαιο και στα προηγούμενα έργα του Μαρξ. Έδωσα έμφαση στην ανάδειξη ανάλογων τάσεων στις φυσικές επιστήμες, καθώς και στην αναφορικότητα του τρόπου με τον οποίο ο Μαρξ συλλαμβάνει την ιστορικότητα και τις αντιφάσεις του καπιταλισμού, που μας βοηθά να κατανοήσουμε και τον σύγχρονο καπιταλισμό της παγκοσμιοποίησης.
Η διαλεκτική μέθοδος του Μαρξ έχει γίνει αντικείμενο έρευνας από πολλούς μαρξιστές, ενώ και ο ίδιος ο Μαρξ αναφέρθηκε σε αυτήν ως το αντίθετο εκείνης του Χέγκελ. Πώς προχώρησε η υλιστική επεξεργασία και εφαρμογή της από τον Μαρξ; Και πού εντοπίζονται οι αναλογίες με τις φυσικές επιστήμες τις οποίες ανέφερες;
Η επεξεργασία της διαλεκτικής μεθόδου από τον Μαρξ περνά από διάφορα στάδια. Στα Χειρόγραφα του 1844 έχουμε μια γενική σύλληψη της αντιφατικότητας του καπιταλισμού, χωρίς να υπάρχει ακόμη εμβάθυνση στην οικονομική του δομή. Στην Εισαγωγή των Grundrisse, η διαλεκτική μεθοδολογία εμφανίζεται ως μια αφαιρετική πορεία από την αμεσότητα στις θεμελιώδεις σχέσεις της οικονομικής βάσης και, σε συνέχεια, επάνοδος στο συγκεκριμένο ως μια ολότητα καθορισμών, με κυρίαρχη στιγμή την παραγωγή. Στο Κεφάλαιο, τέλος, ο Μαρξ ανιχνεύει το κύτταρο του καπιταλισμού στην ανταλλαγή εμπορευμάτων, ακολουθώντας τη διαφοροποίησή της σε ανταλλαγή εμπορεύματος με χρήμα ως τη μετατροπή της εργατικής δύναμης σε εμπόρευμα και το σχηματισμό του κεφαλαίου, με το σύνολο των παραπέρα συνεπειών. Ακρογωνιαίος λίθος της ανάλυσης είναι οι επιστημονικές αφαιρέσεις της αξίας και της υπεραξίας, οι οποίες, αν και δεν αντιστοιχούν επακριβώς στις τιμές και το μέσο κέρδος, συγκεφαλαιώνουν τις δυναμικές που κατευθύνουν την ανάπτυξη, με τις υποκείμενες διαλεκτικές πολικότητες: αξία χρήσης/ανταλλακτική αξία, συγκεκριμένη/αφηρημένη εργασία, κοκ.
Αυτή η πορεία έχει ερευνηθεί επαρκώς από επιφανείς μαρξιστές, όπως οι Β. Βιγκότσκι, Ιλιένκοφ, Ροσντόλσκι, κ.ά. Δεν ισχύει το ίδιο για τις αντιστοιχίες με τη μεθοδολογία των φυσικών επιστημών, που διένυσαν μια πορεία από το μακρόκοσμο προς το μικρόκοσμο, με τα βήματά τους να παραλληλίζουν εκείνα του Μαρξ.
Η επανάσταση στις φυσικές επιστήμες σε όλο τον 20ό αιώνα προχώρησε από τον διεπόμενο από τη βαρύτητα μακρόκοσμο, τον οποίο περιγράφει η σχετικότητα του Αϊνστάιν, στον μικρόκοσμο, όπου κυριαρχούν οι κβαντικές δυνάμεις. Η κλασική κβαντομηχανική των Μπορ-Χάιζενμπεργκ εγκαθίδρυσε τη θεμελιώδη πολικότητα του σωματιδίου και του κύματος (ο κυματοσωματιδιακός δυισμός) με τα παρεπόμενά της, τη ρευστότητα και την απροσδιοριστία των κβαντικών ιδιοτήτων. Στην κβαντική ηλεκτροδυναμική του Φάινμαν –σε μια εντυπωσιακή αναλογία με τον Μαρξ– εντοπίζεται πρώτα το κύτταρο του μικρόκοσμου, τα τρία θεμελιώδη κβαντικά συμβάντα: μετακίνηση ηλεκτρονίου και φωτονίου και σύζευξη ηλεκτρονίου-φωτονίου. Από αυτά προκύπτει το σύνολο των φαινομένων του πεδίου, στη μελέτη των οποίων –σε μια παραπέρα αναλογία– χρησιμοποιούνται αφαιρέσεις, όπως η ιδανική μάζα και το ιδανικό φορτίο, με τιμές διαφορετικές από τα πραγματικά, πειραματικώς παρατηρούμενα μεγέθη.
Η έμφαση στην ιστορία, την ιστορικότητα κάθε κοινωνικού σχηματισμού, και κάθε οντότητας και σχέσης, είναι ίσως το πιο κομβικό, κεντρικό στοιχείο στη θεώρηση του Μαρξ. Είναι επίσης, όπως τονίζεις, το στοιχείο που προσπαθούν να παραμερίσουν οι αστικές παρερμηνείες του, όπως η λεγόμενη «Νέα ανάγνωση του Μαρξ». Τι μπορούμε να πούμε γι’ αυτό το θέμα; Τι διακρίνει την υλιστική ιστορική αντίληψη του Μαρξ από τις αστικές, ιδεαλιστικές ή άλλες αντιλήψεις;
Η λεγόμενη «Νέα ανάγνωση του Μαρξ» δεν είναι ούτε νέα, ούτε καν ανάγνωση. Αναπαράγει ιδέες διατυπωμένες ήδη στον καιρό του Μαρξ από τους πρώτους «μαρξολόγους» όπως οι Σμιντ και Ζόμπαρτ, ωθώντας τις στον παραλογισμό. Υποστηρίζουν ότι η ιστορική ερμηνεία του Μαρξ ήταν μια παραχάραξη του Ένγκελς και ότι στον Μαρξ δεν θα βρούμε τίποτα παρόμοιο. Μια τέτοια «ανάγνωση» παρακάμπτει, βέβαια, όλα όσα έχουν ειπωθεί από τον ίδιο τον Μαρξ. Οι απολογητικοί σκοποί της είναι πρόδηλοι, αφού το «τέλος της ιστορίας», που διακηρύσσουν οι διάφοροι Φουκουγιάμα, επικυρώνει απλώς την αιωνιότητα του καπιταλισμού.
Η ιστορικότητα είναι κεντρική στον Μαρξ. Ο ίδιος δηλώνει στον πρόλογο του πρώτου τόμου του Κεφαλαίου, ότι ο σκοπός του είναι να παρουσιάσει την ιστορία του καπιταλιστικού σχηματισμού ως μέρος της φυσικής ιστορίας. Επαναλαμβάνει αμέτρητες φορές ότι το κεφάλαιο δεν είναι πράγματα, μέσα παραγωγής, πρώτες ύλες, εμπορεύματα, κοκ. Είναι μια κοινωνική σχέση της οποίας παρουσιάζει την ιστορικά αναγκαία εξέλιξη.
Υπάρχει όμως μια παραπέρα κρίσιμη διάσταση στη θεώρηση του Μαρξ: η αναγνώριση της άνισης ανάπτυξης και η αλληλένδετη κριτική του στη γραμμική αντίληψη της ιστορίας ως συνεχούς και αδιάκοπης προόδου. Σύμφωνα με τον Μαρξ, οι διαδοχικοί κοινωνικοί σχηματισμοί –δουλεία, φεουδαρχία και καπιταλισμός– βασίζονται σε διαδοχικά ανώτερες σχέσεις παραγωγής. Από αυτό θα φαινόταν να έπεται ότι και τα ιδεολογικά εποικοδομήματα θα ακολουθούν μια αντίστοιχα ανοδική πορεία. Αυτό πράγματι είναι αναπόφευκτο στο πλαίσιο μιας γραμμικής αντίληψης, δεν επιβεβαιώνεται όμως ιστορικά: η φιλοσοφία και η τέχνη της αρχαιότητας υπερτερεί εμφανώς από τη μεσαιωνική, διατηρώντας μια ασύγκριτα μεγαλύτερη επίδραση ως τις μέρες μας. Ο Μαρξ διαπιστώνει το πρόβλημα στην Εισαγωγή των Grundrisse, όπου παρατηρεί ότι οι νέες σχέσεις παραγωγής, ενώ αντιπροσωπεύουν μια πρόοδο, το πέρασμα σε ένα ανώτερο στάδιο, μπορεί να είναι δυσμενείς για διάφορους τομείς του εποικοδομήματος, προβαίνοντας σε συγκρίσεις με την αρχαία ελληνική τέχνη, το ρωμαϊκό δίκαιο, κ.ά.
Οι παρατηρήσεις αυτές του Μαρξ δεν έχουν προσεχτεί πολύ από τους μαρξιστές. Αν και εξαιρετικά πυκνές, συγκεκριμενοποιούν την ιστορικοϋλιστική του θεώρηση, θέτοντας τη βάση για τη διερεύνηση εκείνων των δυσχερειών στις οποίες σκοντάφτει η γραμμική, μηχανιστική αντίληψη της προόδου. Κάθε τέτοια αντίληψη, συμπεριλαμβανόμενου του σταλινισμού, είναι τελικά αστική αντίληψη, η οποία ανυψώνει τον εαυτό της σε ανώτατο σημείο της ιστορικής κίνησης.
Στο δοκίμιό σου παραθέτεις την άποψη της Ρόζας Λούξεμπουργκ, σε ένα άρθρο της για την 25η επέτειο του θανάτου του Μαρξ, ότι το σοσιαλιστικό εργατικό κίνημα ζημιώθηκε πολύ από το ότι βάσισε την πρακτική δράση και τη στρατηγική του σχεδόν αποκλειστικά στα συμπεράσματα που συνήγαγε ο Μαρξ στον πρώτο τόμο του Κεφαλαίου, ενώ οι άλλοι δυο τόμοι του, που εξέδωσε αργότερα ο Ένγκελς, άσκησαν πολύ μικρότερη επίδραση. Ποια ζητήματα εμπλέκονται εδώ;
Η Λούξεμπουργκ εντόπισε ένα κρίσιμο κενό στην πρόσληψη του Μαρξ από την Δεύτερη Διεθνή. Ο επιγονικός μαρξισμός της εστίαζε μονόπλευρα στην κοινωνικοποίηση της παραγωγής που επιφέρει ο καπιταλισμός και την ασυμβατότητά της, από ένα σημείο και μετά, με το καπιταλιστικό της περίβλημα. Ο τόμος Ι του Κεφαλαίου τεκμηριώνει πράγματι αυτό το περιεχόμενο της οικονομικής ανάπτυξης, που κινδυνεύει όμως να παραμείνει αφηρημένο αν δεν κατανοηθούν τα μορφικά στοιχεία της, όπως αποσαφηνίζονται στους επόμενους δυο τόμους.
Συγκεκριμένα, σε αδρές γραμμές, στον πρώτο τόμο του Κεφαλαίου ο Μαρξ εξηγεί την καπιταλιστική εκμετάλλευση και παραπέρα την ταξική πόλωση της καπιταλιστικής κοινωνίας μέσω της συσσώρευσης του κεφαλαίου και της μονοπωλιοποίησης. Σε συνέχεια, στον τόμο ΙΙ εξετάζει την αναπαραγωγή του συνολικού κοινωνικού κεφαλαίου, χωρίζοντας την καπιταλιστική οικονομία σε δυο τμήματα: παραγωγή μέσων παραγωγής (τμήμα Ι) και παραγωγή μέσων κατανάλωσης (τμήμα ΙΙ). Το εξαγόμενο της ανάλυσης είναι ότι στην, τυπική για τον καπιταλισμό, διευρυμένη αναπαραγωγή το τμήμα Ι αναπτύσσεται ταχύτερα (παραγωγή για την παραγωγή και όχι για τις κοινωνικές ανάγκες) και ότι το προϊόν πραγματοποιείται εν μέρει μέσα από την ιδιωτική κατανάλωση εργατών και καπιταλιστών, και εν μέρει μέσα από τις ανταλλαγές μεταξύ των καπιταλιστών (παραγωγική κατανάλωση).
Τέλος, στον τρίτο τόμο του Κεφαλαίου εισάγεται ο χωρισμός του κεφαλαίου σε ατομικά κεφάλαια και ο μεταξύ τους ανταγωνισμός. Εισάγονται επίσης οι άλλες κοινωνικές τάξεις (γαιοκτήμονες, μεσοστρώματα), αντί για μια κοινωνία αποτελούμενη αποκλειστικά από εργάτες και καπιταλιστές, όπως στους δύο πρώτους τόμους. Η προκύπτουσα συνολική καπιταλιστική διαδικασία παραγωγής, όπως την αποκαλεί ο Μαρξ, περιλαμβάνει τη διανομή της υπεραξίας ανάμεσα στα ατομικά κεφάλαια (παραγωγικοί καπιταλιστές, κάτοχοι χρηματικού κεφαλαίου, γαιοκτήμονες). Ο Μαρξ εξάγει έτσι μια σειρά θεμελιώδεις εγγενείς τάσεις του καπιταλισμού, αλλά και τροποποιήσεις των νόμων του στη σφαίρα της διανομής: απόκλιση των τιμών παραγωγής από τις αξίες· πτωτική τάση του ποσοστού κέρδους· επέκταση της πίστης και της κρατικής παρέμβασης· καπιταλιστικός παρασιτισμός και κρίσεις· μορφές της γαιοπροσόδου, κ.ά.
Έχουμε, λοιπόν, μια σειρά από διαδοχικές προσεγγίσεις, η καθεμιά από τις οποίες κουμπώνει πάνω στην άλλη και τη συμπληρώνει, αλλά διατηρώντας τις βάσεις της ανάλυσης από τον τόμο Ι (σε αντίθεση με την αστική μαρξολογία, που επιχειρεί να αντιπαραθέσει αυτές τις επεκτάσεις στη βασική ανάλυση). Η πλήρης εικόνα του καπιταλισμού, ως ενός ζωντανού, νομοειδώς εξελισσόμενου σχηματισμού, παρουσιάζεται έτσι μόνο στον τρίτο τόμο.
Ο Μαρξ επέμενε, όπως υπογραμμίζεις, στη σημασία της πτωτικής τάσης του ποσοστού κέρδους ως του πιο καθοριστικού νόμου για την ιστορική τύχη του καπιταλισμού. Τι είναι αυτό που καθιστά αυτό τον οικονομικό νόμο, ή την τάση, όπως την αποκαλεί συχνότερα ο Μαρξ, τόσο σημαντικό;
Θα ξεκινήσω από το γεγονός ότι στον τρίτο τόμο του Κεφαλαίου, όπου υπάρχει η πιο συνολική, περιεκτική εικόνα της κίνησης των αντιφάσεων του καπιταλισμού, ο Μαρξ αναγνωρίζει τόσο παράγοντες και δυναμικές που οξύνουν αυτές τις αντιφάσεις, όσο και αντίρροπους παράγοντες και δυναμικές, που ενεργούν ανασχετικά σε αυτή την όξυνση. Μια βασική παραδοχή του, με την οποία δεν μπόρεσε να συμφιλιωθεί η Λούξεμπουργκ, είναι ότι η ύπαρξη των ενδιάμεσων στρωμάτων αμβλύνει τις αντιφάσεις, σταθεροποιώντας τον καπιταλισμό. Αυτό οδηγεί αναγκαία στο ερώτημα αν υπερτερούν μακροχρόνια οι σταθεροποιητικές ή οι αποσταθεροποιητικές δυναμικές.
Η πτωτική τάση του ποσοστού κέρδους θεμελιώνει την πρόβλεψη του Μαρξ ότι η βασική τάση, μέσα από παλινδρομήσεις και διακυμάνσεις, οδηγεί στην όξυνση των αντιφάσεων και συνεπώς προς την κατεύθυνση που σε κάποιο σημείο καθιστά ιστορικά δυνατή και αναγκαία την επαναστατική ανατροπή του καπιταλισμού. Για να «λειτουργεί» ο καπιταλισμός πρέπει να προχωρά απρόσκοπτα η συσσώρευση του κεφαλαίου, και αυτό είναι δυνατό μόνο με ένα υψηλό ποσοστό κέρδους. Φυσικά, δεν μπορούμε να προσδιορίσουμε θεωρητικά ποιο ακριβώς είναι αυτό το ποσοστό, ωστόσο, εφόσον ισχύει ο μαρξικός νόμος, προκύπτει ότι ο ίδιος ο καπιταλισμός τείνει να υποσκάπτει μακροχρόνια τα θεμέλιά του.
Μπορούμε όμως να πούμε ότι ισχύει αυτός ο νόμος; Νομίζω, ναι. Ο μαρξικός νόμος δηλώνει τελικά κάτι πρόδηλο, ότι η διαρκής αύξηση της αναλογίας του σταθερού κεφαλαίου προς το μεταβλητό, την εργατική δύναμη από την οποία προκύπτει η υπεραξία, συνεπάγεται αναγκαστικά ότι το ποσοστό κέρδους ως προς το συνολικό κεφάλαιο βαίνει μειούμενο. Οι εμπειρικές μελέτες διαφόρων μαρξιστών επιβεβαιώνουν αυτή την πρόγνωση, όπως το κάνει και η συστηματική καταστροφή των μεσοστρωμάτων στη νεοφιλελεύθερη εποχή, η διατήρηση των οποίων αντιφάσκει με τη στήριξη του ποσοστού κέρδους. Βέβαια, το πτωτικό ποσοστό κέρδους προκύπτει ως συνισταμένη αντίρροπων τάσεων –από τη μια η αύξηση της οργανικής σύνθεσης, από την άλλη η αύξηση του ποσοστού της υπεραξίας– και, όπως τονίζει ο Μαρξ, οι ίδιοι παράγοντες που το ωθούν προς τα κάτω συχνά ανακόπτουν ταυτόχρονα αυτή την τάση. Εξ ου και ο κυματοειδής χαρακτήρας της.
Το πτωτικό ποσοστό κέρδους μοιάζει με μια θηλιά περασμένη στο λαιμό του κεφαλαίου, που τείνει μακροχρόνια να το σφίγγει, παρά τις απέλπιδες, μόνο προσωρινά επιτυχείς αντίρροπες προσπάθειές του. Ως αποτέλεσμα, οι κρίσεις στους διαδοχικούς κύκλους του καπιταλισμού επανέρχονται διευρυμένες, ενώ τα μέσα διαχείρισής τους, τα οποία αναγνωρίζει ο Μαρξ, δεν διευρύνονται εξίσου. Σήμερα, είναι ξεκάθαρο ότι το μόνο μέσο για να προληφθεί ένας νέος παγκόσμιος ιμπεριαλιστικός πόλεμος στον οποίο οδηγεί η έκρηξη όλων των αντιφάσεων του συστήματος, μπορεί να αποτελέσει η σοσιαλιστική ανατροπή του.
Ποια είναι η γενική εντύπωση που έχεις αποκομίσει από την ενασχόλησή σου με το έργο του Μαρξ;
Θα μου επιτρέψεις να επικαλεστώ εδώ τις κρίσεις του Χένρι Χάιντμαν για τον Μαρξ, τις οποίες παραθέτεις και εσύ στο βιβλίο σου Η Άνοδος και η Πτώση των Εργατικών Διεθνών. Ο Χάιντμαν, μετά από μια συνάντηση με τον Μαρξ, είχε πει ότι ήταν ο Αριστοτέλης του 19ου αιώνα, σπεύδοντας να προσθέσει ότι είχε επιπλέον και άλλες αρετές: την επαφή με τη ζωή και τα κοινά, την επαναστατική θέρμη, την αναλυτική ικανότητα του Σπινόζα και άλλων αστών σοφών. Αυτό, εκτιμούσε, τον έκανε τον κορυφαίο σύγχρονο στοχαστή.
Κάθε έντιμη, απροκατάληπτη ενασχόληση με το έργο του Μαρξ, με τον ανεξάντλητο πλούτο των ιδεών του, επιβεβαιώνει αυτή την εικόνα. Οι απολογητές του κεφαλαίου προσπαθούν επίμονα να εμφανίσουν ότι ο Μαρξ ανέλυσε επαρκώς τον καπιταλισμό του 19ου αιώνα, αλλά απέτυχε μοιραία να προβλέψει τις μετέπειτα εξελίξεις και τις δομικές αλλαγές του. Στην πραγματικότητα, το επίτευγμα του Μαρξ ήταν ακριβώς ότι ανίχνευσε υποδειγματικά τις μακροχρόνιες δυναμικές του καπιταλισμού. Δεν υπάρχει ούτε ένα φαινόμενο του σύγχρονου καπιταλισμού που να μην μπορούμε να το ερμηνεύσουμε στηριζόμενοι δημιουργικά στον Μαρξ.
Τέλος, ένα παραπέρα ζωτικό σημείο είναι η αδιάρρηκτη ενότητα ανάμεσα στον Μαρξ και τη προώθηση του μαρξισμού από τον Λένιν και από μετέπειτα επιφανείς μαρξιστές, όπως οι Γκράμσι και Λούκατς. Πάνω σε αυτή τη γραμμή μπορεί να γίνει δυνατή σήμερα η ανασύνταξη του κομμουνιστικού κινήματος.
Τάκης Μαστρογιαννόπουλος
Η ΕΠΟΧΗ
