Τριάντα χρόνια κλείνουν φέτος από τον θάνατο του σπουδαίου oυρουγουανού συγγραφέα Χουάν Κάρλος Ονέτι. Ενός συγγραφέα όχι πολύ γνωστού ίσως στο ελληνικό αναγνωστικό κοινό, στον οποίο όμως έχει πλέον αποδοθεί δικαίως ο χαρακτηρισμός του κλασικού, με την εμβέλειά του να υπερβαίνει τα όρια της ισπανόφωνης λογοτεχνίας.
Ο Ονέτι γεννήθηκε το 1909 και έζησε πολλά χρόνια μεταξύ Μοντεβιδέο και Μπουένος Άιρες και μεταξύ δημοσιογραφίας και λογοτεχνίας, μέχρι το 1975 που εγκαταστάθηκε στη Μαδρίτη, για να ζήσει εκεί μέχρι τον θάνατό του. Την προηγούμενη χρονιά είχε συλληφθεί και είχε κρατηθεί από το δικτατορικό καθεστώς της Ουρουγουάης.
Ο Ονέτι υπήρξε μια ξεχωριστή περίπτωση, μοναδική θα λέγαμε, ένας συγγραφέας με μοναχική πορεία που επηρέασε πολλούς, που έγινε σημείο αναφοράς, χωρίς όμως να αφήσει πίσω του κάποια «σχολή», ο οποίος επιπλέον κατέληξε να ζει τα τελευταία δέκα και περισσότερα χρόνια της ζωής του σχεδόν συνέχεια κλεισμένος σε ένα διαμέρισμα της Μαδρίτης ταξιδεύοντας αποκλειστικά στον κόσμο της λογοτεχνίας.
Το όνομά του επανερχόταν στις υποψηφιότητες για το Νόμπελ Λογοτεχνίας ενώ, μεταξύ άλλων πολλών σημαντικών βραβείων, το 1980 ο Ονέτι τιμήθηκε με το Βραβείο Θερβάντες. Πέθανε στις 30 Μαΐου του 1994.
Το Πηγάδι είναι το πρώτο του μυθιστόρημα: γράφτηκε για πρώτη φορά στις αρχές της δεκαετίας του 1930, αλλά το χειρόγραφο χάθηκε. Ο Ονέτι το ξανάγραψε και το βιβλίο εκδόθηκε τελικά το 1939. Σήμερα, πολλοί θεωρούν ότι το Πηγάδι είναι το βιβλίο που εγκαινίασε το νέο λατινοαμερικανικό μυθιστόρημα. Το σύντομο αυτό έργο, που βρίσκεται στον αντίποδα κάθε φολκλόρ για τη Λατινική Αμερική, συμπυκνώνει, έστω και με πρώιμο τρόπο, όλο τον προβληματισμό και τους άξονες τους οποίους θα επεξεργαστεί ο συγγραφέας στο μεταγενέστερο έργο του. Το Πηγάδι είναι ένα «αστικό» μυθιστόρημα που ιχνηλατεί την πορεία ενός ανθρώπου στους αδιέξοδους λαβύρινθους της πόλης, ένα βιβλίο σκληρό, σκοτεινό, που αποτυπώνει την καταβύθιση ενός ανθρώπου σε ένα πηγάδι απελπισίας, για να φτάσει σε έναν σαρωτικό, απάνθρωπο κάποιες φορές, μηδενισμό. Ο αντιανθρώπινος, μισογυνικός, αυτοκαταστροφικός κυνισμός του πρωταγωνιστή του αλληλοτροφοδοτείται με τον κανόνα της μοναξιάς που κυριαρχεί γύρω του και είναι επώδυνη σχεδόν με σωματικό τρόπο: αυτοί είναι οι χαρακτήρες του Ονέτι, άνθρωποι που όπου στραφούν πέφτουν σε αδιέξοδα, σε μια ύπαρξη αδειασμένη από κάθε νόημα, και που, τελικά, δεν έχουν άλλη επιλογή παρά να κλειστούν, να φυλακιστούν στον εαυτό τους… ή ενίοτε στους πολλαπλούς εαυτούς τους. Πολλοί συνδέουν το έργο του Ονέτι με τον ευρωπαϊκό υπαρξισμό, το Πηγάδι βέβαια προηγήθηκε των κλασικών έργων του ρεύματος, όπως σημειώνει εύστοχα και ο μεταφραστής της ελληνικής έκδοσης στο, πολύ χρήσιμο και ενδιαφέρον, εκτενές επίμετρό του, το οποίο κάνει μια ανάγνωση του έργου του Ονέτι τοποθετώντας το στο πολιτικό, κοινωνικό και λογοτεχνικό πλαίσιό του.
Ακολουθώντας τον δρόμο του αγαπημένου του συγγραφέα, Γουίλιαμ Φώκνερ, η φαντασία του Ονέτι θα δημιουργήσει τη Σάντα Μαρία, έναν μυθοπλαστικό τόπο για να διαδραματίζονται τα βιβλία του, η οποία εμφανίζεται για πρώτη φορά το 1950, στη Σύντομη ζωή.
Στα ελληνικά κυκλοφορούν άλλα δύο μυθιστορήματα του Ονέτι, η Σύντομη ζωή και το Ναυπηγείο (και τα δύο σε μετάφραση της Αγγελικής Αλεξοπούλου, από τις εκδόσεις Καστανιώτη). Η κριτική και το αναγνωστικό κοινό μοιράζονται ως προς το ποιο από τα δύο είναι το κορυφαίο του. Όπως και νά ’χει, όμως, νομίζω πως όποιος ή όποια θελήσει κάποια στιγμή να γράψει για την ταυτότητα ενός ανθρώπου, για τον εγκλωβισμό σε αυτή, για τη ρευστότητά της, για την απελπισία της, δεν μπορεί παρά να αναμετρηθεί και με τη Σύντομη ζωή: ένα βιβλίο πολλαπλών και ρευστών ταυτοτήτων, ένα απολύτως γοητευτικό και ριψοκίνδυνο παιχνίδι ενός χαρακτήρα που μέσα στα αδιέξοδά του κατασκευάζει παράλληλες, «πραγματικές» ή μυθοπλαστικές, ταυτότητες που τελικά θα τον καταπιούν.
Κώστας Αθανασίου
