Ο πανεπιστημιακός και κοινωνικός αναλυτής Χένρι Ζιρού αναλύει σε βάθος την αμερικανική κοινωνία και το φαινόμενο Τραμπ, δημιουργώντας μια στιβαρή γέφυρα ανάμεσα στην πολιτική και τη μελέτη των πολιτισμικών εξελίξεων.
Εξηγεί το πώς οι αλλαγές που επέφερε ο νεοφιλελευθερισμός πάτησαν πάνω σε ένα παραδοσιακό συντηρητικό έδαφος, επί του οποίου φυτρώνουν σήμερα τα άνθη του κακού: ρατσισμός, θρησκοληψία, ατομικισμός, κοινωνική αποξένωση και αδιαφορία, άκρατος ανταγωνισμός και μαζική αλλοτρίωση. Βλέπει ωστόσο και ελπιδοφόρα σημάδια, καθώς η αντίσταση στον Τραμπ επαναφέρει στο προσκήνιο τη συζήτηση για μια κοινωνία πέραν του καπιταλισμού.
Φωνές όπως αυτές του Ζιρού είναι κάτι παραπάνω από πολύτιμες, σε μια περίοδο που τίθεται εν αμφιβόλω ακόμα και αυτή η έννοια της αλήθειας και η κοινωνική ζωή γεμίζει με τα συνειδητά ψεύδη του προέδρου και του περιβάλλοντός του.
• Τον Απρίλιο, μετά την εκλογή του Ντόναλντ Τραμπ, δηλώσατε ότι «η συλλογική αντίσταση δεν αποτελεί πλέον “μια επιλογή”, αλλά μια αναγκαιότητα». Πού βρισκόμαστε σήμερα, τέσσερις μήνες μετά;
Ο Τραμπ ξεπέρασε κάθε προσδοκία στο να εφαρμόζει ολοκληρωτικές πολιτικές, οι οποίες έχουν κηρύξει τον πόλεμο στα αναπαραγωγικά δικαιώματα των γυναικών, στον πλανήτη, στη δημόσια εκπαίδευση, στα πολιτικά δικαιώματα, στους μετανάστες από τη Λατινική Αμερική, στους μουσουλμάνους, στα δημόσια αγαθά και στις δημοκρατικές αξίες. Αποτελεί μια τραγωδία για τη δημοκρατία και έναν θρίαμβο του ολοκληρωτισμού. Στη σύντομη θητεία του εξυπηρετεί τη λευκή εθνικιστική βάση του, καταπάτησε όλες τις υποσχέσεις του ότι θα ανακουφίσει την εργατική τάξη από τα βάσανά της, ότι θα παρέχει αξιοπρεπή περίθαλψη για όλους και ότι θα ανοικοδομήσει τις υποδομές της Αμερικής. Η βλακώδης ρητορική του ανταποκρίνεται στο ότι επενδύει σε έναν τρόπο ολοκληρωτισμού, ο οποίος βασίζεται σε μια κουλτούρα βιαιότητας και μιλιταρισμού και σε μια απολογητική των νεοφιλελεύθερων πολιτικών, αλλά και σε μια ισχυρή δέσμευση σε καταστροφικές πολιτικές προς όφελος των πλουσίων και των χρηματοπιστωτικών ελίτ.
• Εχετε συγκρίνει την Αμερική του Τραμπ με τους δυστοπικούς κόσμους του «1984» του Οργουελ και του «Θαυμαστού Καινούργιου Κόσμου» του Χάξλεϊ. Υπάρχει διέξοδος απ’ αυτή την κατάσταση;
Υπάρχει μια ελπίδα στο γεγονός ότι βλέπουμε μια αυξανόμενη αντίσταση προς τον Τραμπ. Μια αντίσταση που επανακατευθύνει την οργή και τον πόνο των μη κατεχόντων προς μια βαθύτερη κατανόηση των συνθηκών που πρέπει να αμφισβητήσουμε, προκειμένου να δημιουργηθεί μια δημοκρατική πολιτική «επανάσταση». Αυτό που απαιτείται είναι μια συντονισμένη προσπάθεια να αντιληφθούμε τι θα σημάνει και με τι θα μοιάζει ο δημοκρατικός σοσιαλισμός του 21ου αιώνα. Αυτό συνεπάγεται να ξαναστοχαστούμε πάνω στο θέμα της πολιτικής. Μιας πολιτικής που θα εξάψει εκ νέου την κοινωνική φαντασία. Κεντρικός σε έναν τέτοιο αγώνα είναι ο ρόλος που μπορεί να παίξει η παιδεία στη δημιουργία μιας επιμορφωτικής κουλτούρας, ικανής να διαμορφώσει κριτικούς πολίτες που θα εμπλακούν στον κοινό σκοπό.
• Τι σημαίνει για την πολιτική αυτό;
Σε αυτή την περίπτωση, η πολιτική κινείται πέρα από τις εφήμερες διαμαρτυρίες και αναδιαμορφώνεται, ώστε να φτιαχτούν οι δημόσιες σφαίρες που θα δώσουν την ευκαιρία στους προοδευτικούς πολίτες να σκεφτούν επίμονα για θέματα όπως: πώς μπορούν να ευθυγραμμιστούν τα κινήματα, οι οργανώσεις και οι θεσμοί, ώστε να δημιουργήσουν νέους πολιτικούς σχηματισμούς, πρόθυμους να αντιμετωπίσουν τον νεοφιλελεύθερο καπιταλισμό και τις άλλες μορφές καταπίεσης, όχι απλώς σαν συμπτώματα μιας παραμόρφωσης της δημοκρατίας, αλλά ως τμήμα ενός πιο ριζοσπαστικού σχεδίου, το οποίο δεν θα συμβιβάζεται με τις αιτίες που προκαλούν όλα αυτά. Σε αυτή την περίπτωση, η αντίσταση δεν μπορεί να είναι ούτε αμυντική ούτε εφήμερη, δηλαδή να περιορίζεται είτε στην κριτική των πολιτικών του Τραμπ είτε σε βραχύβιες διαμαρτυρίες. Τα καλά νέα είναι ότι πολλές ομάδες καλούν για ένα νέο όραμα, για μια ηθική γλώσσα και για δημοκρατικές αξίες, προκειμένου να αναπτυχθεί ένα πολιτικό πρόγραμμα σκέψης πέρα από τον καπιταλισμό. Αυτό που είναι ελπιδοφόρο είναι ότι αυτές οι νέες μορφές αντίστασης αναγνωρίζουν ότι η θεσμική αλλαγή δεν μπορεί να αποκοπεί από μια πολιτική κοινωνικού μετασχηματισμού.
• Η νέα διοίκηση του Τραμπ έχει εγκαθιδρύσει έννοιες όπως «ψεύτικες ειδήσεις» (fake news) και «εναλλακτικά γεγονότα» (alternative facts). Τι σημαίνει αυτό για την κοινωνική ζωή στις ΗΠΑ;
Ο περιφρονητικός και θορυβώδης ισχυρισμός ότι η επιστήμη και οι αλήθειες που βασίζονται σε γεγονότα είναι ψεύτικες ειδήσεις, η απόρριψη του δικαιώματος των δημοσιογράφων να απαιτούν τη λογοδοσία της εξουσίας σαν ένα κόμμα της αντιπολίτευσης, αλλά και ο βομβαρδισμός του αμερικανικού κοινού με τη διάδοση του εμπορίου ψευδών, φανερώνουν την περιφρόνησή του για τη διανόηση, τη λογική και την αλήθεια. Πιο σημαντικό, όμως, είναι το γεγονός ότι χρησιμοποιεί τις ψεύτικες ειδήσεις σαν μια μορφή αφήγησης που λειτουργεί σαν όπλο, ότι αφαιρεί κάθε νόημα από την πολιτική και περιορίζει τη γλώσσα στο επίπεδο των απλών (ατομικών) γνωμών. Υπ’ αυτές τις συνθήκες, οι ψεύτικες ειδήσεις γίνονται λεκτική ταχυδακτυλουργία, η οποία χρησιμοποιείται όχι μόνο για να αποκρύψει την κτηνωδία του καθεστώτος Τραμπ, αλλά επίσης για να προωθήσει μια μορφή πολιτικού αναλφαβητισμού. Είναι κρίσιμο να αντιληφθούμε ότι τα επαναλαμβανόμενα ψεύδη του Τραμπ και η χρήση των ψεύτικων ειδήσεων για τη διαστρέβλωση της αλήθειας υπηρετούν τη βία, διότι αποπολιτικοποιούν τους πολίτες και τους συμπεριφέρονται σαν παιδιά. Τέτοιες τακτικές διαστρέβλωσης δεν αφήνουν χώρο για μετάφραση από το προσωπικό στο δημόσιο και, κάνοντάς το αυτό, καταστρέφουν την αξία του στοχασμού για τον εαυτό μας. Η υιοθέτηση των ψεύτικων ειδήσεων από τον Τραμπ υπονομεύει, εάν δεν αποφεύγει, την πολιτική συζήτηση στη δημόσια σφαίρα και προετοιμάζει το έδαφος για μια φασιστική μορφοποιητική κουλτούρα.
• Ο Μπέρνι Σάντερς, αντίθετα με το πρόγραμμα του Τραμπ, προτείνει ένα δημόσιο σύστημα καθολικής περίθαλψης για όλους τους Αμερικανούς. Ποια είναι η άποψή σας;
Είναι ένα βήμα στη σωστή κατεύθυνση, διότι βασίζεται στην αντίληψη ότι το κράτος έχει μια ευθύνη να παρέχει όχι μόνο πολιτικά και κοινωνικά, αλλά και οικονομικά δικαιώματα. Επιπλέον, αυτό το αίτημα μπορεί να φέρει πολλούς διαφορετικούς ανθρώπους κάτω από τη διεκδίκηση για δωρεάν περίθαλψη, ενώ ταυτόχρονα προσφέρει μια πλατφόρμα για να εξετάσουμε το πώς οι πολιτικές και οικονομικές συνθήκες που έχουν προκαλέσει μαζική ανισότητα πλούτου, εισοδήματος και εξουσίας, έχουν ως αποτέλεσμα την κατάργηση των κοινωνικών παροχών, όπως η περίθαλψη.
• Εθισμός, μοναξιά, κατάθλιψη, στέρηση ύπνου, αυτοκτονίες. Πολλοί ψυχολόγοι ισχυρίζονται ότι τα κινητά (smartphones) και τα κοινωνικά δίκτυα (social media) έχουν καταστρέψει μια γενιά (την iGen, όπως την ονομάζει η δρ Ζαν Τουένγκ). Τι λέτε εσείς;
Τα κινητά και τα κοινωνικά δίκτυα έχουν οπωσδήποτε συντελέσει στην αναπαραγωγή μιας ιδιωτικοποιημένης κουλτούρας κοινωνικής απομόνωσης, ιδιωτικοποίησης και εμπορευματοποίησης, αλλά δεν αποτελούν την κύρια αιτία για τη μάστιγα της κοινωνικής απομόνωσης και της εξατομίκευσης που εξαπλώνονται στις ΗΠΑ. Ο νεοφιλελευθερισμός έχει δημιουργήσει μια κουλτούρα η οποία υπονομεύει τους κοινωνικούς δεσμούς, προάγει μια κουλτούρα φόβου, καταστρέφει τους δεσμούς εμπιστοσύνης, αποθεώνει το αχαλίνωτο ατομικό συμφέρον και καλλιεργεί ένα ήθος που βασίζεται στην επιβίωση του ισχυρότερου. Επιπλέον, υποβάλλει τους ανθρώπους σε βαθμούς φτώχειας και αθλιότητας, οι οποίοι σκοτώνουν το πνεύμα και αυξάνουν δραματικά την απελπισία και τα βάσανα. Τα τελευταία συνοδεύονται από μια μορφή καζινο-καπιταλισμού, ο οποίος ευδοκιμεί πάνω σε μια παθολογική περιφρόνηση για την κοινότητα. Οι Αμερικανοί ζουν τώρα σε μια εποχή θανάτου, μέσω της μοναξιάς, της απομόνωσης και του στρατιωτικοποιημένου ατομικισμού.
• Και ο ρόλος του Ιντερνετ;
Ο συνήθης ύποπτος είναι το Ιντερνετ και τα κοινωνικά δίκτυα, τα οποία απομονώνουν τους ανθρώπους μέσω της ζεστής λάμψης της οθόνης του υπολογιστή, την ίδια ώρα που ενισχύουν την ίδια τους την απομόνωση και την αίσθηση μοναξιάς. Αλλά το να κατηγορούμε το Ιντερνετ και τα κοινωνικά δίκτυα είναι κάτι πολύ εύκολο όταν ζούμε σε μια κοινωνία στην οποία κάθε έννοια αλληλεξάρτησης, συμπάθειας, αμοιβαιότητας και φροντίδας για τον άλλον υπονομεύεται από μια νεοφιλελεύθερη ηθική, σύμφωνα με την οποία το ατομικό συμφέρον γίνεται η οργανώτρια αρχή της ζωής μας και η λογική της επιβίωσης του ισχυρότερου τρέφει μια κουλτούρα που στην καλύτερη περίπτωση προάγει την αδιαφορία για τη δυσχερή κατάσταση των άλλων και στη χειρότερη την περιφρόνηση για τους λιγότερο τυχερούς, αλλά και μια ευρεία κουλτούρα κτηνωδίας. Τα απομονωμένα άτομα δεν φτιάχνουν μια υγιή δημοκρατική κοινωνία. Η απομόνωση, η ιδιώτευση και η ψυχρή λογική της εργαλειακής ορθολογικότητας έχουν δημιουργήσει ένα νέο είδος κοινωνικού σχηματισμού και κοινωνικής τάξης, στην οποία γίνεται δύσκολο να χτίσεις κοινοτικούς δεσμούς, βαθιές σχέσεις, μιαν αίσθηση οικειότητας και μακροχρόνιες δεσμεύσεις. Ο νεοφιλελευθερισμός έχει δημιουργήσει μια κοινωνία τεράτων, για τα οποία ο πόνος και τα βάσανα αντιμετωπίζονται πλέον σαν ψυχαγωγία, ο πόλεμος σαν μια διαρκής κατάσταση ύπαρξης και ο μιλιταρισμός σαν η πιο ισχυρή δύναμη διαμόρφωσης του ανδρισμού. Η πολιτική έχει πάρει διαζύγιο από την ηθική και έτσι το θέμα του κοινωνικού κόστους έχει διαχωριστεί από κάθε μορφή παρέμβασης στον κόσμο. Αυτή είναι η ποιητική των πολιτικών ζόμπι. Η λέξη-κλειδί εδώ είναι η εξατομίκευση και αυτό αποτελεί την κατάρα τόσο των νεοφιλελεύθερων κοινωνιών όσο και της ίδιας της δημοκρατίας.
Ο Αμερικανός ριζοσπαστικός κοινωνικός αναλυτής Χένρι Ζιρού γεννήθηκε το 1943 και είναι καθηγητής στην έδρα Πολιτιστικών Σπουδών στο Πανεπιστήμιο McMaster του Καναδά και διευθυντής του Κέντρου για τη Δημόσια Ερευνα στο ίδιο πανεπιστήμιο, ενώ θεωρείται ένας από τους πατέρες της κριτικής παιδαγωγικής. Έχει γράψει περισσότερα από εξήντα βιβλία.
Συντάκτης, Τάσος Τσακίρογλου
Πηγή: Εφημερίδα των Συντακτών
