Η θεμελιώδης σημασία της ενέργειας για την δημιουργία και διατήρηση πολιτισμών είναι φανερή ήδη από τον μύθο του Προμηθέα ο οποίος τιμωρήθηκε από τους θεούς επειδή έδωσε την φωτιά (ενέργεια) στους ανθρώπους. Η βιομηχανική επανάσταση του 18ου αιώνα έδωσε τέλος στην παραγωγή ενέργειας από σκλάβους και σήμανε την έναρξη της ελεγχόμενης παραγωγής ενέργειας από φυσικούς πόρους με μηχανικό τρόπο.
Είναι επίσης γνωστό ότι όσοι κατέχουν ή και ελέγχουν την ροή ενέργειας έχουν τεράστια οικονομική και κατά συνέπεια πολιτική δύναμη: είτε είναι κράτη-που συνήθως διοικούνται αυταρχικά-είτε ενεργειακοί όμιλοι που επηρεάζουν κυβερνώντες. Πρόσφατο γεγονός είναι ότι η ροή της ενέργειας μπορεί να χρησιμοποιηθεί εκβιαστικά για πολεμικούς σκοπούς και να ταρακουνήσει οικονομικά μια οικονομική δύναμη όπως είναι η Ευρώπη.
Επομένως η ενέργεια, και ιδιαίτερα η ηλεκτρική που φτάνει μέχρι την πρίζα κάθε σπιτιού, δεν μπορεί να επαφίεται σε λίγους και με αυτήν την έννοια δεν μπορεί να είναι μόνον χρηματιστηριακό προϊόν.
Όλοι πλέον κατανοούν ότι οι πανταχού παρούσες Ανανεώσιμες Πηγές Ενέργειας (ΑΠΕ) – με τις διάφορες μορφές τους- είναι η λύση στην ενεργειακή επάρκεια και εν μέρει στην ενεργειακή ασφάλεια. Η ενεργειακή όμως ασφάλεια πάλι θα είναι σε κίνδυνο εάν η παραγωγή ενέργειας από ΑΠΕ αφεθεί σε πολύ μεγάλους σταθμούς τους οποίους, εκ του μεγέθους τους, θα τους υλοποιήσουν και θα τους ελέγχουν λίγοι. Με όρους ασφάλειας, οι μεγάλοι σταθμοί παραγωγής από ΑΠΕ είναι επίσης ευάλωτοι, π.χ. με στοχευμένες τρομοκρατικές επιθέσεις σε λίγα μεγάλα αιολικά πάρκα μπορείς να θέσεις σε κίνδυνο την ευστάθεια του ηλεκτρικού δικτύου όπως και στην περίπτωση των συμβατικών σταθμών παραγωγής από φυσικό αέριο, λιγνίτη κλπ.
Το πρόσφατο περιστατικό με τις εκρήξεις στον αγωγό φυσικού αερίου Nord Stream και η επακόλουθη οικολογική επιβάρυνση με μεθάνιο είναι ένα μόνο παράδειγμα ελλιπούς ενεργειακής ασφάλειας επειδή αυτή ελέγχεται σε μεγάλο βαθμό από έναν μόνο παραγωγό και επειδή με μία μόνον αστοχία διακυβεύεται η ενέργεια εκατομμυρίων πολιτών.
Αντίθετα, στην περίπτωση κυριαρχίας της διεσπαρμένης παραγωγής από ΑΠΕ θα απαιτούνταν χιλιάδες ταυτόχρονες τρομοκρατικές ή πολεμικές ενέργειες για να στερηθούν την ηλεκτρική ενέργεια εκατομμύρια πολίτες ταυτόχρονα.
Όσον αφορά την ενεργειακή επάρκεια παραθέτω ορισμένα στοιχεία: η ετήσια κατανάλωση ηλεκτρικής ενέργειας στην Ελλάδα το 2021 ήταν 53 ΤWh και μπορεί να φθάσει τις 60 TWh (60.000.000 MWh) εάν υποθέσουμε σημαντική αύξηση της ηλεκτροκίνησης τα προσεχή χρόνια. Ένα φωτοβολταϊκό σύστημα παράγει κατά μέσο όρο ετησίως στην Ελλάδα, 1500 MWh ανά εγκατεστημένο ΜW ονομαστικής ισχύος. Επομένως αρκούν 40.000 MW (=40 GW) φωτοβολταϊκών. Ένα MW φωτοβολταϊκού χρειάζεται επιφάνεια περίπου 12 στεμμάτων. Επομένως απαιτούνται περίπου 480 km2. Για σύγκριση, ο νομός Πιερίας (τον επικαλούμαι απλώς λόγω της καταγωγής μου) έχει επιφάνεια 1500 km2. Επομένως δεν τίθεται θέμα επάρκειας ακόμη και μόνον με φωτοβολταϊκά.
Μέχρι και σήμερα όμως τίθεται θέμα ταυτοχρονισμού της ζήτησης με την παραγωγή (τα ΦΒ δεν παράγουν την νύχτα) αλλά και θέμα ευσταθούς λειτουργίας των ηλεκτρικών δικτύων λόγω της έντονα μεταβαλλόμενης παραγωγής των ΦΒ. Ένα άλλο πρόβλημα με τις ΑΠΕ (ΦΒ και αιολικά πάρκα) είναι ότι έχουν σχεδιαστεί από τεχνική άποψη έτσι ώστε να παράγουν την μέγιστη διαθέσιμη ισχύ από την πρωτογενή πηγή (ήλιος, αέρας) μόνον εφόσον υπάρχει διαθέσιμο ένα ισχυρό δίκτυο το οποίο, μέχρι και σήμερα, εξασφαλίζεται από συμβατικούς σταθμούς ηλεκτρικής ενέργειας που λειτουργούν με πυρηνικά ή φυσικό αέριο ή άνθρακα και σε πολύ μικρό βαθμό από βιομάζα.
Σήμερα όμως υπάρχουν τεχνικές λύσεις για αυτά τα προβλήματα οι οποίες βρίσκονται σε ώριμο ερευνητικό επίπεδο. Για παράδειγμα, μπορούν να κατασκευασθούν πιο έξυπνα, φωτοβολταϊκά πάρκα (για την ακρίβεια πιο έξυπνοι inverters ΦΒ) τα οποία “αισθάνονται” σε πραγματικό χρόνο τα προβλήματα ευστάθειας του δικτύου και προσφέρουν υπηρεσίες που αντισταθμίζουν την διακεκομμένη παραγωγή τους. Αξίζει να σημειωθεί ότι τέτοιες λύσεις έχουν παραδοθεί σε προχωρημένο ερευνητικό επίπεδο στην Ευρωπαϊκή Ένωση και μάλιστα υπό τον συντονισμό ελληνικών πανεπιστημίων (όσοι ενδιαφέρονται περισσότερο ας επισκεφτούν την ιστοσελίδα www.easyres-project.eu ).
Για την υλοποίηση της προτεινόμενης λύσης απαιτούνται φυσικά επενδύσεις σε: (1) έργα επίδειξης και καινοτομίας, (2) ψηφιοποίηση του ελέγχου παραγωγής ηλεκτρικής ενέργειας από τις νέες ΑΠΕ, (3) έξυπνα συστήματα αποθήκευσης ενέργειας, (4) ενίσχυση του ηλεκτρικού δικτύου και ταυτόχρονα εκμοντερνισμός και ψηφιοποίηση του συστήματος ελέγχου του. Το τελευταίο ισχύει πρωτίστως για το δίκτυο διανομής.
Για το θέμα της αποθήκευσης ηλεκτρικής ενέργειας, που τώρα είναι να ξεκινήσει στη χώρα μας, συστήνω την προτεραιότητα σε συστήματα με εθνική προστιθέμενη αξία (αντλιoταμίευση ακόμη και σε μικρά μεγέθη, εκμετάλλευση της ευελιξίας που εγγενώς διαθέτουν τα ηλεκτρική συστήματα των Εταιρειών Ύδρευσης/Αποχέτευσης όλων των δήμων μέσω κατάλληλου ελέγχου) παρά στην χρήση ηλεκτροχημικών συστημάτων (μπαταρίες) διότι ουσιαστικά επιδοτείται οποιοσδήποτε άλλος εκτός Ελλάδας και ΕΕ γενικότερα (βλέπε Κίνα και ΗΠΑ). Αντίθετα, μπορεί να αποδειχθεί τεχνικά ότι η μεγάλη αύξηση της διείσδυσης των προαναφερθέντων έξυπνων ΑΠΕ σε συνδυασμό με τις νέες τεχνικές ελέγχου τους μπορούν να αυξήσουν την ευελιξία τους με αποτέλεσμα την ελαχιστοποίηση των απαιτούμενων μπαταριών.
Τονίζεται ότι η διεσπαρμένη παραγωγή θα καταστήσει τους πολλούς παραγωγούς/καταναλωτές να γίνουν, αναγκαστικά, ενεργοί πολίτες στην διαχείριση την ενέργειας που όχι μόνον παράγουν αλλά και αυτήν που καταναλώνουν (επομένως ορθολογική χρήση ενέργειας). Προς την ενεργοποίηση των μικρών παραγωγών/καταναλωτών θα βοηθούσε ιδιαίτερα η απόσυρση των υφιστάμενων περιορισμών για την ένταξη στο σύστημα εικονικού συμψηφισμού ηλεκτρικής ενέργειας (virtual net metering).
Ας σκεφτεί κανείς ότι πολλοί κάτοικοι πόλεων έχουν και ένα μικρό αγρόκτημα για να εγκαταστήσουν ένα μικρό ΦΒ και να συμψηφίσουν την παραγωγή του με την οικιακή ή μικροεμπορική κατανάλωση στην πόλη. Σημειώνεται ότι ο ιδιοκτήτης μιας μικρής ΑΠΕ δεν χρειάζεται να είναι ειδικός στην ενέργεια για να μπορεί να την λειτουργεί. Θα μπορεί απλώς να εκχωρήσει το δικαίωμα λειτουργίας της σε έναν από τους πολλούς (μελλοντικά) Φορείς Σωρευτικής Εκπροσώπησης.
Η προτεινόμενη λύση εντάσσεται με βεβαιότητα στην λεγόμενη πράσινη μετάβαση και απαιτούνται επενδύσεις για να υλοποιηθεί. Σίγουρα όμως είναι μικρότερες από αυτά που έχει ξοδέψει και συνεχίζει να ξοδεύει η ΕΕ για να ελαφρύνει του πολίτες από τις πρόσφατες χρηματιστηριακές τιμές ενέργειας. Συμπερασματικά, δεν πρέπει οι πολιτείες να αφήνουν ένα αγαθό όπως η ενέργεια να είναι ΜΟΝΟΝ χρηματιστηριακό προϊόν, διότι το κόστος εξασφάλισης της ασφάλειας τροφοδοσίας και επάρκειας ενέργειας δεν είναι αντικείμενο του χρηματιστηρίου. Εάν αυτό το κόστος εξασφάλισης της ασφάλειας τροφοδοσίας είχε εισαχθεί στις αγορές ενέργειας (όπως γίνεται σε άλλα, όχι όμως τόσο σοβαρά όσο η ενέργεια, αγαθά), πιστεύω ότι η ενεργειακή μας πορεία σε ευρωπαϊκό επίπεδο θα ήταν διαφορετική και ίσως πλησίαζε την προτεινόμενη λύση.
Ο εκδημοκρατισμός της ενέργειας δε σημαίνει ότι η ηλεκτρική ενέργεια δεν μπορεί να είναι χρηματιστηριακό προϊόν εφόσον επενδυτές είναι και τα πολλά εκατομμύρια ευρωπαίων με μικρή διεσπαρμένη παραγωγή και πιθανόν αποθήκευση. Όχι μόνον οι μεγάλοι όμιλοι ενέργειας.
* Ο κ. Χάρης Δημουλιάς είναι καθηγητής στο ΑΠΘ
