Αν ήμουν καθηγητής στο Κολούμπια, στο Γέιλ ή στο Μπέρκλεϊ, ελπίζω ότι θα έβρισκα το κουράγιο να συνταχθώ με την πλειονότητα των φοιτητών και φοιτητριών που διαμαρτύρονται, ειρηνικά και κόσμια, για την εθνοκάθαρση στη Γάζα. Να είμαι δίπλα τους, κατασκηνώνοντας στην πανεπιστημιούπολη και φωνάζοντας: «Σταματήστε τη γενοκτονία».
Δεν θα ήταν εύκολη υπόθεση. Ακριτα φιλοϊσραηλινοί βουλευτές (κυρίως τραμπικοί), μεροληπτικώς απαιτητικοί δωρητές και αμήχανα δειλές πρυτανικές αρχές καραδοκούν να συνετίσουν ποικιλοτρόπως τους απείθαρχους: με ηθικό στιγματισμό («αντισημιτισμό»), απειλές (διακοπή οικονομικών δωρεών), ενεργοποίηση πειθαρχικών διαδικασιών, ακόμη και απόλυση ή αποβολή. Αλλά, εάν τιμά κανείς την ιδιότητα του μέλους της ακαδημαϊκής κοινότητας (στην καθηγητική ή φοιτητική εκδοχή), ξέρει τι πρέπει να κάνει: εμπνέεται από τη σωκρατική σκέψη και στάση ζωής. Ο σκεπτόμενος άνθρωπος δεν μπορεί να ζει τη ζωή του ανεξέταστα.
Δεν μπορούμε να επικαλεστούμε το επιχείρημα όσων σιώπησαν στη ναζιστική θηριωδία κατά των Εβραίων στον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο: δεν γνωρίζαμε. Εμείς γνωρίζουμε. Γνωρίζουμε ότι η θεμιτή αυτοάμυνα του Ισραήλ εξέπεσε σε φρικαλεότητες στη Γάζα. Βλέπουμε τη φρίκη κάθε μέρα στα ρεπορτάζ των πιο έγκυρων ΜΜΕ και μαθαίνουμε γι’ αυτή από τις ανακοινώσεις αξιωματούχων διεθνών οργανισμών. Μαζικά εγκλήματα διαπράττονται μπροστά στα μάτια μας. Τι κάνουμε;
Οι διαμαρτυρόμενοι φοιτητές αντιπροσωπεύουν σήμερα την ηθική συνείδηση της ανθρωπότητας. Δεν είναι η πρώτη φορά. Η παράδοση της πολιτικής διαμαρτυρίας και ανυπακοής είναι βαθιά ριζωμένη στη φιλελεύθερη Αμερική. Το κίνημα των πολιτικών δικαιωμάτων των Αφροαμερικανών, η αντίθεση στον πόλεμο του Βιετνάμ και ο αγώνας κατά του απαρτχάιντ της Νότιας Αφρικής είναι διακριτά παραδείγματα της πρόσφατης Ιστορίας. Στη φιλελεύθερη αμερικανική παράδοση, όπως εύτολμα εκφράστηκε με τον Χένρι Θορό, η ηθική κρίση της ατομικής συνείδησης είναι το θεμέλιο της ελεύθερης κοινωνίας. Η ηθική συνείδηση εγείρει απαιτήσεις από τους έλλογους πολίτες.
Τη Χάνα Αρέντ απασχόλησε έντονα το θέμα της ηθικής συνείδησης – τι προϋποθέτει και πώς γεννάται. Οταν οι πλείστοι έβλεπαν στον Αντολφ Αϊχμαν, ναζιστή υπεύθυνο για την εξόντωση τεράστιου πλήθους Εβραίων στο Ολοκαύτωμα, ένα τέρας, η Αρέντ είδε ένα ανθρωπάκι («nobody»), το οποίο υπέφερε από «αυθεντική ανικανότητα σκέψης». Τα κλισέ, οι έτοιμες φράσεις και η προσκόλληση σε τυποποιημένους τρόπους έκφρασης «προστατεύουν» τα άτομα «από την πραγματικότητα», παρατηρεί η φιλόσοφος. Αντιστοίχως, η ηθική μομφή του «αντισημιτισμού», που σχεδόν αυτόματα προσάπτεται στους πλείστους επικριτές του Ισραήλ, απωθεί ανακλαστικά από τη σκέψη μας τα δυσάρεστα συμβάντα της Γάζας. Η ισραηλινή κοινή γνώμη έχει «εθιστεί στην άρνηση της πραγματικότητας», παρατηρεί συναφώς η Ισραηλινή αρθρογράφος Χάνιν Μάντζλι (Haaretz, 28/3/24) – δεν ρωτάει και δεν θέλει να ξέρει.
«Μπορεί η σκέψη –η κριτική εξέταση οποιουδήποτε στοιχείου περιέρχεται στην αντίληψή μας, ανεξάρτητα από τα συμπεράσματα στα οποία καταλήγει– να αποτρέψει το κακό;» ρωτάει η Αρέντ στο υπέροχο δοκίμιό της «Σκέψη και ηθικές εκτιμήσεις» (1971). Ναι, απαντά, κάνοντας ιδιαίτερες αναφορές στον Σωκράτη.
Η σκέψη συνεπάγεται την αφαίρεση – σταματάς, έστω και στιγμιαία, να μετέχεις στον κόσμο των αισθήσεων, αποστασιοποιείσαι. Η σκέψη εκδηλώνεται όταν θέτουμε θεμελιώδη ερωτήματα για θέματα που νομίζουμε ότι γνωρίζουμε (π.χ. δικαιοσύνη, αρετή, ανθρωπισμός κ.λπ.). Η σκέψη προϋποθέτει τη συνειδητότητα (consciousness). Οταν έχω συνειδητότητα του εαυτού μου, είμαι ταυτόσημος με τον εαυτό μου για τους άλλους, στους οποίους εμφανίζομαι ένας και ενιαίος. Συγχρόνως, όμως, για τον ίδιο μου τον εαυτό, εφόσον έχω επίγνωση της συνειδητότητάς μου, είμαι «δύο-σε-ένα». Ο εαυτός μου εμπεριέχει την «πληθυντικότητα».
Γίνομαι σκεπτόμενο ον στο μέτρο που εμπλέκομαι σε εσωτερικό διάλογο με τον εαυτό μου – αυτό που ο Αϊχμαν ήταν ανίκανος να κάνει· αυτό που ο Σωκράτης υποδειγματικά έκανε. Οταν επιδίδομαι σε εσωτερικό διάλογο μετακινούμαι από τη γνωστική συνειδητότητα στη συνείδηση (conscience). Η συνείδηση λειτουργεί «εκκαθαριστικά»: διαλύει ανεξέταστες παραδοχές μου και διερωτώμαι κριτικά για τις πράξεις μου – σκέπτομαι. Η συνείδηση γίνεται ηθική στο μέτρο που το άτομο επιζητά την εσωτερική «αρμονία» – να μην αντιφάσκει.
Περνάμε το μεγαλύτερο μέρος της ζωής μας αστόχαστα – δεν αμφιβάλλουμε για τις παραδοχές μας. Η σκέψη μας δυνητικά ενεργοποιείται – η ηθική συνείδηση αναδύεται – σε ηθικά ή υπαρξιακά κρίσιμες στιγμές. Ο εσωτερικός διάλογος, τότε, φωτίζει το ηθικό περιεχόμενο των πράξεών μας.
Οι διαμαρτυρόμενοι φοιτητές δεν σκέπτονται γεωπολιτικά, ούτε στενά πολιτικά, αλλά, κυρίως, ηθικά – λειτουργούν σαν τη σωκρατική αλογόμυγα. Αντικρίζοντας τις συνεχιζόμενες φρικαλεότητες του ισραηλινού στρατού στη Γάζα, καλούν την αμερικανική κυβέρνηση (και τη δημοκρατική κοινή γνώμη διεθνώς) να αναστοχαστεί τις ευθύνες της. Πράττουμε ορθά; Πρέπει να στηρίζουμε μια κυβέρνηση που διαπράττει εθνοκάθαρση; Δρούμε με βάση τις ανθρωπιστικές αξίες μας; Μόνο σε φιλελεύθερες δημοκρατίες, ιδιαίτερα σε φυτώρια σκέψης όπως είναι τα καλά πανεπιστήμια, μπορούν να τίθενται τέτοια άβολα ερωτήματα. Αν ήμουν πρόεδρος του Κολούμπια θα ήμουν περήφανος για τους φοιτητές και τις φοιτήτριές μου: θα έβλεπα στις ειρηνικές διαμαρτυρίες τους την ηθική συνείδηση εν δράσει. Η νυν πρόεδρος, δρ Σαφίκ, δεν δείχνει να είναι.
Ο Χαρίδημος Κ. Τσούκας είναι καθηγητής στο Πανεπιστήμιο Κύπρου και ερευνητής καθηγητής στο Πανεπιστήμιο Warwick
