Από το έργο του Πουλαντζά έχουμε μάθει ότι η πολιτική βαθμίδα συμπυκνώνει, ολοκληρώνει και εκπροσωπεί όλα όσα τεκταίνονται σ’ έναν κοινωνικό σχηματισμό, διατηρώντας έτσι μια σχετική αυτονομία ως προς την εν γένει «κοινωνική ύλη». Όχι μόνον οι τελευταίες εκλογές, αλλά σχεδόν ολόκληρη η πρόσφατη ιστορία της ελληνικής κοινωνίας πιστοποιεί του λόγου το ασφαλές. Και μάλιστα καθ’ υπερβολήν. Όπου το «καθ’ υπερβολήν» παραπέμπει στα ραγδαίως αυξανόμενα ποσοστά αποχής, στην καθολική απαξίωση του πολιτικού συστήματος, στη γενική αδιαφορία για τις καθαυτό πολιτικές διεργασίες, ιδιαίτερα μεταξύ των νέων. Ενώ ταυτόχρονα η πολιτική βαθμίδα συνεχίζει να συμπυκνώνει, όπως «συμπυκνώνει», να ολοκληρώνει, όπως «ολοκληρώνει», και να εκπροσωπεί, όπως «εκπροσωπεί», τα τεκταινόμενα. Δηλαδή εξακολουθεί να κυριαρχεί επί της όλης πορείας της ελληνικής κοινωνίας. Ασφυκτικά.
Η «ποιότητα» αυτής της κυριαρχίας επιβάλλει να αντιστρέψουμε σήμερα την εξίσωση. Να εξετάσουμε, δηλαδή, πώς συγκεκριμένοι τομείς κοινωνικής δραστηριότητας μπορούν να συγκροτήσουν τη δική τους ενεργό αυτονομία ως προς όσα προσπαθεί να επιβάλει η πολιτική βαθμίδα – τουλάχιστον σε όσα αφορούν τα πολιτικά κόμματα που της δίνουν σάρκα και τη διαφεντεύουν. Παραδείγματα από το παρελθόν υπάρχουν. Ενώ σήμερα αναπτύσσονται νέα ανάμεσα μας. Αθόρυβα.
Το πρώτο παράδειγμα αφορά το αντιδικτατορικό φοιτητικό κίνημα, κίνημα βαθιά πολιτικοποιημένο και ταυτόχρονα κομματικά ακηδεμόνευτο. Στο πλαίσιό του, λοιπόν, είχε ανακύψει μια διαμάχη με επίδικο τη λεγόμενη «αυτονομία των κοινωνικών χώρων», κατά την επιγραφή ενός πολυγραφημένου κειμένου που είχε τότε κυκλοφορήσει πλατιά, γραμμένο από τον Νίκο Μανίκα, αλλά χωρίς την υπογραφή του λόγω της δικής του αμετακίνητης σεμνότητας.1 Η διαμάχη αναφερόταν στην ανάγκη «αυτονομίας» των δημοκρατικών αγώνων με αριστερό προσανατολισμό έναντι των αριστερών κομμάτων ή οργανώσεων2, χωρίς ωστόσο τα τελευταία και οι τελευταίες να υποτιμώνται. Αντίθετα, αποδιδόταν αμέριστος σεβασμός στη συμβολή τους, στην ιστορία τους και στην ούτως ή άλλως αναγκαία ολοποιητική λειτουργία τους. Στόχος της κριτικής αποτελούσε μόνον η κατακόρυφη διαίρεση ενός κοινωνικού χώρου που επέβαλε αναπόφευκτα μια συμπαγής και περίκλειστη κομματική δράση, αποβαίνοντας έτσι αυτοαναφορική και τελικά αναποτελεσματική αφού όρθωνε τείχη στην ευρύτερη ώσμωση των ιδεών. Με άλλα λόγια, η τοποθέτηση υπεράσπιζε εν ταυτώ την ενότητα της Αριστεράς. Γιατί μόνο μια ενωμένη Αριστερά θα μπορούσε να διασφαλίσει, μαζί με την ολοποιητική λειτουργία της, και την ενότητα κάθε κοινωνικού χώρου. Στην οποία, άλλωστε, όμνυαν ανέκαθεν όλα τα αριστερά κόμματα ερήμην της συγκεκριμένης πρακτικής τους.
Οι σχετικές ιδέες, που αποτυπώθηκαν ως διαμάχη ουσιαστικής (αριστερής) «πολιτικοποίησης» έναντι άκριτης «κομματικοποίησης», απλώθηκαν.
Δεύτερο παράδειγμα λοιπόν: Οι παρατάξεις των μηχανικών που διαμορφώθηκαν λίγο πριν ή λίγο μετά τη Μεταπολίτευση λειτούργησαν εν πολλοίς με τέτοιους τρόπους κερδίζοντας όλες τις εκλογικές αναμετρήσεις στους αντίστοιχους συλλόγους. Όπως και τις δυσκολότερες εκλογές στο ΤΕΕ.3 Τρίτο: Οι κινητοποιήσεις των εργοστασιακών σωματείων –με γνωστότερη τη μεγάλη απεργία των εργαζομένων της ΙΖΟΛΑ (πρωταγωνιστής πάλι ο Νίκος Μανίκας)– σημείωσαν σημαντικές επιτυχίες την ίδια περίπου περίοδο. Τέταρτο: Η «Συσπείρωση Πανεπιστημιακών», αφού «καθοδήγησε» κατ’ ουσίαν την «απεργία των 100 ημερών»,4 παρέμεινε για πολλά χρόνια πρώτη δύναμη στο συνδικαλισμό των διδασκόντων στα ΑΕΙ, διατηρώντας ισχυρές θέσεις μέχρι σήμερα. Πέμπτο: οι ενώσεις Ελλήνων στη Χαϊδελβέργη.5
Οι αρχές και οι μορφές πολιτικής πρακτικής που ανάδειξε η ιδέα περί «αυτονομίας των κοινωνικών χώρων» διατυπώθηκαν ίσως διαφορετικά εδώ ή εκεί, αλλά ο πυρήνας υπήρξε κοινός. Συνοπτικά: Ο φορέας που υιοθετεί την ιδέα οφείλει να διαμορφώνει αιτήματα, τρόπους επεξεργασίας και διεκδίκησης με τις δικές του δυνάμεις. Μέλη κομμάτων έχουν προφανώς κάθε «δικαίωμα» να μετέχουν, αλλά πλήρως ισότιμα. Χωρίς ιδιαίτερα προνόμια και υπό την προϋπόθεση να υποβάλουν τις απόψεις τους σε όσα αφορούν το φορέα στη βάσανο της συλλογικής λειτουργίας του ίδιου. Ο φορέας παραμένει διαρκώς ανοιχτός σε όσες και όσους θέλουν να συμβάλουν και τους καλεί να συμμετέχουν χωρίς προκαταβολικά διαμορφωμένα φίλτρα αποκλεισμού – εκτός από τα αυτονόητα. Από κει και πέρα, σέβεται σχολαστικά κάθε άποψη, δεν καταστέλλει διαφωνίες, αλλά τις συζητά διεξοδικά όλες αποσκοπώντας πάντα στη δημιουργική σύνθεση και κατά το δυνατόν στην ομοφωνία. Δεν οικοδομεί παγιωμένες ιεραρχίες ούτε μόνιμες ηγετικές εκπροσωπήσεις. Οι εκπρόσωποι αναδεικνύονται δημοκρατικά για μια σχετικά σύντομη περίοδο, μετά από ανοιχτή συζήτηση, ενώ αυτοί ενημερώνουν συστηματικά και ελέγχονται εξίσου συστηματικά από τα μέλη. Ο φορέας δρα εξωστρεφώς με στόχο την ικανοποίηση των αιτημάτων και των μορφών διεκδίκησης που επιλέγει, αλλά και την ουσιαστική πολιτικοποίηση ολόκληρου του κοινωνικού χώρου όπου εγγράφεται. Αυτά συνεπάγονται οργανωτική δομή και μορφές λειτουργίας που καθιστούν κυριολεκτικώς απτά τα παραπάνω. Η ευφροσύνη της ανιδιοτελούς προσφοράς και η χαρά της συμμετοχής κυριαρχούν. Τίποτε από αυτά, βέβαια, δεν αποκλείει την αναγκαία ολοποιητική δράση κομμάτων της Αριστεράς. Ωστόσο, πιστεύω ότι σχέση τους με την κοινωνία οφείλει να εδράζεται σε κοινωνικά υποκείμενα τέτοιας μορφής.
Η ιδέα περί ενεργού «αυτονομίας των κοινωνικών χώρων» παρουσιάζεται ως ιδιαίτερα γόνιμη σήμερα. Ας επεξεργαστούμε λοιπόν τις εμπειρίες, ας συζητήσουμε τι μπορούμε να κάνουμε και κυρίως ας το δοκιμάσουμε. Για να βοηθήσουμε την ευφροσύνη να κυριαρχήσει από κοινού με την αποτελεσματικότητα.
Σημειώσεις:
1. Για όσα αφορούν το Νίκο Μανίκα, βλέπε Ολύμπιος Δαφέρμος, Λάκης Δόλγερας, Θόδωρος Ζιάκας, Δημήτρης Καλουδιώτης, Βασίλης Κοροβίνης, Σταύρος Λιβαδάς, Αριστείδης Μπαλτάς, Λάμπης Ντόλκας, Νίκος Χριστοδουλάκης, Νίκος Μανίκας (1945-2004), Αθήνα: Εκδόσεις Γαβριηλίδης 2005.
2. Για το αντιδικτατορικό φοιτητικό κίνημα, βλέπε τη συζήτηση που ξεκίνησε με άρθρο του Δημήτρη Νικολάου (ψευδώνυμο του γράφοντος) στα τεύχη 30 και 31 του Πολίτη, που διατίθεται πλέον ολόκληρος στο διαδίκτυο.
3. Βλέπε Λάζαρος Απέκης, Χρήστος Σινάνης, Αριστείδης Μπαλτάς, «Μια άποψη για την πολιτική ιστορία της Δημοκρατικής Συνδικαλιστικής Κίνησης Μ-Η», όπως ανατυπώνεται σε παράρτημα του Αριστείδης Μπαλτάς, Εντός Παρενθέσεως; Κυβερνώσα Ριζοσπαστική Αριστερά, Περίοδος πρώτη, Αθήνα: Εκδόσεις Πατάκη, 2019.
4. Βλέπε τη συζήτηση: Φιλάρετος Αλικαρίδης, Δημήτρης Αντωνακάκης, Άννυ Βρυχέα, Τώνια Μοροπούλου, Αριστείδης Μπαλτάς, Γιώργος Πάσχος, Άλκης Ρήγος, Θεανώ Φωτίου, «100 Μέρες Απεργίας του Διδακτικού Προσωπικού των Πανεπιστημίων», Ο Πολίτης, 19, 1978, 13-27.
5. Βλέπε Σταύρος Μουδόπουλος, Ελληνικές Ενώσεις στη Χαϊδελβέργη (Ελληνικός Φοιτητικός Σύλλογος Χαϊδελβέργης, Ελληνική Κοινότητα Χαϊδελβέργης), Αθήνα: Νήσος, 2020.
Αριστείδης Μπαλτάς
