Γράφοντας στην Ελλάδα του 2025, το κρίσιμο ζήτημα πολιτικής στρατηγικής -όχι μόνον ή πρωτίστως για έναν ριζικό μετασχηματισμό στην κατεύθυνση της ισότητας, της ελευθερίας και της ευζωίας όλων στον πλανήτη, αλλά για μια «απλή» κυβερνητική αλλαγή- είναι σχεδόν αυτονόητο: πώς θα σχηματιστεί ένα ισχυρό και πλατύ συλλογικό υποκείμενο που θα επικρατήσει στον αγώνα εξουσίας απέναντι στις συνασπισμένες και εδραιωμένες δυνάμεις της θανατοπολιτικής και του καταστροφικού νεοφιλελεύθερου αυταρχισμού;
Ατομικιστικές, ανταγωνιστικές, καταναλωτικές, α-πολίτικες και συντηρητικές αξίες διακατέχουν ευρύτερα μερίδες των μεσαίων και εργατικών στρωμάτων, εμποδίζοντας τον σχηματισμό πλειοψηφικών συμμαχιών που θα μπορούσαν να συμπράξουν για ένα τέτοιο σχέδιο αλλαγής. Στη σύγχρονη νεοελληνική συγκυρία, η ήττα του κυβερνητικού εγχειρήματος ΣΥΡΙΖΑ και των πιο φιλόδοξων δημοκρατικών βλέψεων από το 2015 και εξής έχει οξύνει και εμπεδώσει μια γενικευμένη αίσθηση αδιεξόδου, την έλλειψη προσδοκιών από τη συλλογική πολιτική δράση με μετασχηματιστικό χαρακτήρα, και τη διασπορά δυνάμεων.
Έτσι, ο κοινωνικός κατακερματισμός, η επισφάλεια, ο ατομικισμός και η μαζική αποξένωση από την πολιτική είναι διάχυτα και κυρίαρχα φαινόμενα που αναπαράγουν την καθεστηκυία τάξη. Ταυτόχρονα, λείπουν οι συλλογικοί φορείς δράσης που θα αγωνίζονταν σήμερα με αξιώσεις για την προώθηση δημοκρατικών και οικολογικών εναλλακτικών. Ως αποτέλεσμα, οι οικονομικές και πολιτικές κρίσεις ωθούν την πλειοψηφία προς ξενοφοβικές και συντηρητικές πολιτικές «ασφάλειας» και κλεισίματος, στην Ελλάδα και σε όλο τον κόσμο.
Ποιος/α θα μπορούσε να οικοδομήσει ένα ιστορικό μέτωπο δυνάμεων για την εξισωτική δημοκρατία, τη συλλογική ελευθερία και ευζωία; Αυτό ακριβώς το κεντρικό διακύβευμα απαιτεί έναν καθαυτό πολιτικό στοχασμό σε επίπεδο στρατηγικής, δράσης και οργάνωσης.
Eδώ έγκειται η σημασία ενός γκραμσιανού επιχειρήματος για τον ιστορικό μετασχηματισμό. Ο Γκράμσι απαντά ακριβώς στο ερώτημα πώς συγκροτείται ένα συλλογικό υποκείμενο αλλαγής σε συνθήκες αυξημένης κοινωνικής ετερογένειας και πολυπλοκότητας. Υπάρχουσες κοινωνικές αντιστάσεις, δυσφορίες, αιτήματα, προσδοκίες και δημιουργίες πρέπει να ενσωματωθoύν σε ένα ευρύτερο πολιτικό κίνημα που θα διεκδικεί την ηγεμονία. Μια αποτελεσματική πολιτική κοινωνικής ανασυγκρότησης κατά τον Γκράμσι εδράζεται σε ένα μέτωπο ευρείας βάσης που συνθέτει πλήθος κοινωνικών αγώνων και υποκειμένων, προάγοντας οικονομικά σχέδια και παραγωγικές δραστηριότητες που ικανοποιούν κοινωνικές ανάγκες. Παράλληλα, το πλατύ μέτωπο διαμορφώνει μια νέα συλλογική ταυτότητα, ένα κοινό πολιτικό πρόγραμμα, κοινές αξίες και κριτικές ιδέες. Όλα αυτά τα στοιχεία οργανώνονται από τη συνεκτική δύναμη μιας στρατευμένης πολιτικής οργάνωσης που μάχεται αποτελεσματικά σε πολλαπλά επίπεδα και πεδία, από το τοπικό, το περιφερειακό και το κεντρικό εθνικό κράτος, ως τους διεθνείς θεσμούς, τις μεγάλες εταιρίες και την κοινωνία των πολιτών, για να μεταβάλει άρδην τις ισορροπίες ισχύος, να πραγματοποιήσει δομικές μεταρρυθμίσεις και να επιτύχει τον ιστορικό «μετασχηματισμό μιας υποτελούς ομάδας σε κυρίαρχη».1
Για να συστήσουν μια συμμαχία λαϊκών δυνάμεων που θα κάνει πράξη ένα τέτοιο στρατηγικό σχέδιο, τα πολιτικά υποκείμενα θα πρέπει να υφάνουν οργανικούς δεσμούς με μεγάλες μερίδες της κοινωνίας στην καθημερινή τους ζωή, επιζητώντας την ευρύτερη κοινωνική απήχηση. Καλούνται να διεξάγουν έναν «πόλεμο θέσεων» στην κοινωνία των πολιτών και στο κράτος, με τρόπο που γεφυρώνει τη μικρο- με τη μακρο-πολιτική. Η πολιτική δραστηριότητα εκτυλίσσεται εν πολλοίς στο μικροεπίπεδο των καθημερινών κοινωνικών πρακτικών και ομάδων. Καταγίνεται άμεσα με τις κοινωνικές σχέσεις και υποκειμενικότητες έτσι ώστε αυτές να μετασχηματιστούν σε μια νέα συλλογική ταυτότητα, έναν νέο πολιτικό πολιτισμό και προσανατολισμό. Ταυτόχρονα, μια κοινή πολιτική οργάνωση συνδέει το πλήθος των μικρο-πολιτικών διαδικασιών. Χαράσσει ένα περιεκτικό πολιτικό σχέδιο που αφορά έναν ολόκληρο κοινωνικό σχηματισμό, με στόχο να επηρεάσει αποφασιστικά τις μακρο-δομές και τους θεσμούς του κράτους, της κοινωνίας, της οικονομίας, του πολιτισμού.
Η αποτελεσματική συμπαράταξη των διαφορετικών δρώντων επιτυγχάνεται εφόσον τα διαφορετικά τους αιτήματα και βλέψεις συντεθούν σε ένα συνεκτικό εναλλακτικό λόγο και πρόγραμμα -εφόσον, δηλαδή, σχηματιστεί μια ισχυρή συλλογική ταυτότητα και συντονιστούν οι επιμέρους δράσεις. Αυτό το εγχείρημα εδράζεται σε ένα πρόγραμμα οικονομικών βελτιώσεων της υλικής θέσης των συμμαχικών.
Η γκραμσιανή αντι-ηγεμονική στρατηγική δημιουργεί νέους θεσμούς, κοινωνικές σχέσεις και αντιεξουσίες που γίνονται το θεμέλιο μιας μελλοντικής νέας ηγεμονίας στο κράτος και την κοινωνία συνολικά. Η νέα κοινωνική θέσπιση κατευθύνεται από ένα συνειδητό αντι-ηγεμονικό σχέδιο το οποίο επεξεργάζεται και συντονίζει μια πολιτική οργάνωση -το Κόμμα στη σκέψη του Γκράμσι- η οποία διαμορφώνει μια νέα συλλογική βούληση εκφράζοντας διαφορετικές υποτελείς ομάδες. Η νέα βούληση είναι αποτέλεσμα μιας εργασίας «πνευματικής και ηθικής μεταρρύθμισης» που βρίσκει απήχηση στον κοινό νου και τον αναμορφώνει, μιας εργασίας την οποία εκτελεί συστηματικά η πολιτική οργάνωση.
Έτσι η ηγεμονία του Γκράμσι είναι ηθικο-πολιτική, αλλά και οικονομική, βάσει του καθοριστικού ρόλου που διαδραματίζει ο φορέας διεκδίκησης της ηγεμονίας σε ζωτικές οικονομικές δραστηριότητες, καινοτομώντας και ικανοποιώντας άμεσες υλικές ανάγκες. Ωστόσο, επιμένει ότι «τα δύο βασικά σημεία -ο σχηματισμός μιας εθνο-λαϊκής συλλογικής βούλησης…και η πνευματική και ηθική μεταρρύθμιση- θα πρέπει να διαρθρώνουν όλη την εργασία- του σύγχρονου Ηγεμόνα».2
Συνεπώς, η ηγεμονία είναι μια σύνθετη στρατηγική κοινωνικού μετασχηματισμού στην οποία η ρήξη εντάσσεται σε μια μακροπρόθεσμη διαδικασία αντιστάσεων, σύγκρουσης, διαρκούς κοινωνικής δημιουργίας νέων θεσμών και οικοδόμησης αντι-εξουσιών.
Για να θέσουμε μια γκραμσιανή στρατηγική ηγεμονίας στην υπηρεσία της ισο-ελευθερίας στον 21ο, καλούμαστε να αναθεωρήσουμε στοιχεία που βρίσκονται στην καρδιά της σκέψης του Γκράμσι, ξεκινώντας από το συγκεντρωτικό Κόμμα υπό την ηγεσία ενός επιτελείου «στρατηγών» και φτάνοντας ως την πολιτική της βιομηχανικής εργατικής τάξης. Ωστόσο, οι βασικοί άξονες της στρατηγικής του σκέψης παραμένουν επίκαιροι και παραγωγικοί όσο ποτέ. Έτσι, στο οργανωτικό ζήτημα, ισχύει και σήμερα ότι απαιτείται ένα συνεκτικό σχήμα το οποίο θα συναρθρώνει διασκορπισμένες και ετερόκλιτες δυνάμεις γύρω από ένα κοινό σχέδιο, θα χαράσσει μια συγκεκριμένη στρατηγική και θα διατηρεί έναν πυρήνα συλλογικής δράσης σε περιόδους μειωμένης μαζικής κινητοποίησης. Αυτό το σχήμα καθιστά αποτελεσματικό και ισχυρό ένα πλέγμα δυνάμεων που… χωρίς αυτή τη συνεκτική δύναμη, θα σκόρπιζαν σε μια αδύναμη διασπορά και θα χάνονταν στο τίποτε (Gramsci 1971: 152).
Πέρα από το Κόμμα ως τέτοιο, «Εκείνο που έχει σημασία είναι η λειτουργία, που είναι κατευθυντική και οργανωτική, δηλαδή εκπαιδευτική, δηλαδή διανοητική» (Gramsci 1971: 16).
Στη σύγχρονη θεωρία και πράξη, ένας τέτοιος αντι-ηγεμονικός φορέας δράσης θα ενσαρκωθεί από μια σύνθετη οικολογία μορφών οργάνωσης, δράσης και δομής. Αυτές περιλαμβάνουν από κοινωνικές εξεγέρσεις, κινήματα βάσης και συλλογικές δράσεις από τα κάτω, ως συνδικάτα, θεσμικές οργανώσεις της κοινωνίας των πολιτών, πολιτικές πλατφόρμες «απλών πολιτών», συνεργατικά εγχειρήματα, συνεταιρισμούς και πολιτικά κόμματα. Ένα τέτοιο πολυπρόσωπο και πλατύ οικοσύστημα υποκειμένων δράσης θα διαφοροποιείται ανάλογα με το περιβάλλον και συγκυριακά ζητήματα τακτικής ή στρατηγικής. Από μια μη- δογματική πολιτική σκοπιά, καμία συγκεκριμένη οργανωτική μορφή δεν ξεχωρίζει εκ των προτέρων ως το καθολικό, βέλτιστο όχημα ιστορικού μετασχηματισμού (Wright 2018, Nunes 2021).
Η συνοχή κι η αποτελεσματικότητα μπορούν να επιτευχθούν από μια πληθυντική και μεταβαλλόμενη συναρμογή φορέων δράσης εφόσον κινητοποιούνται με άξονα ένα κοινό όραμα για έναν άλλο κόσμο και ένα συλλογικό στρατηγικό σχέδιο που εφαρμόζει ένα περιεκτικό πρόγραμμα. Ταυτόχρονα, τα διαφορετικά υποκείμενα πραγματοποιούν έναν καταμερισμό εργασίας και λειτουργιών μεταξύ τους -από τις διαμαρτυρίες στον δρόμο ως τη δημιουργία νέων θεσμών, τη συγκρότηση αντι-εξουσιών και την άσκηση επιρροής στους κυρίαρχους θεσμούς- σύμφωνα με τις διαφορετικές ικανότητες και διαθέσεις τους. Μπορούμε έτσι να συνοψίσουμε το στρατηγικό ερώτημα για την προοδευτική αλλαγή στην εποχή μας: πώς θα φέρουμε ξανά συλλογικά στη ζωή τον Γκράμσι στην πολιτική του 21ου αιώνα;
1 Antonio Gramsci, Selections from the Prison Notebooks, επιμ., μτφρ. Q. Hoare, G. N. Smith, Λονδίνο: Lawrence and Wishart, 1971, σ. 160. Βλ. επίσης σσ. 104-106, 130, 137, 168, 189, 260, 366, 376-377.
2 ό.π., σ. 133.Η ΕΠΟΧΗ
