Το ζήτημα της άμεσης δημοκρατίας άρχισε να με απασχολεί το 2004 όταν ο Γιώργος Παπανδρέου επιχείρησε να το εισαγάγει στο ΠΑΣΟΚ. Για κάποιον λόγο το ξαναθυμήθηκα τώρα τελευταία. Οπότε καταγράφω κάποιες σκέψεις για να μην τις ξεχάσω.
Η άμεση δημοκρατία είναι καλό πράγμα. Είναι καλύτερο, μία απόφαση που αφορά 3.000 ανθρώπους, να λαμβάνεται από τους ίδιους τους 3.000 ανθρώπους παρά από 150 αντιπροσώπους τους. Αλλά αυτό έχει κάποια προβλήματα.
Το πιο προφανές είναι ότι το κριτήριο των ανθρώπων είναι πιο απλοϊκό και μερικές φορές πιο επικίνδυνο από το κριτήριο των αντιπροσώπων τους. Στο Τέξας ας πούμε, η υποστήριξη στην ποινή του θανάτου και στην οπλοκατοχή είναι πολύ πιο ισχυρή μεταξύ των πολιτών παρά μεταξύ των αντιπροσώπων τους. Αλλά και παντού στις δυτικές κοινωνίες, συναντάμε ως κυρίαρχη πεποίθηση θέσεις όπως ότι οι νόμοι υπάρχουν για να προστατεύουν τους εγκληματίες, οι μετανάστες είναι υπεύθυνοι για την ανεργία και τους χαμηλούς μισθούς, οι πρόσφυγες συνιστούν απειλή για τον πολιτισμό μας κλπ. Και αυτά κάνουν την άμεση δημοκρατία να μην ακούγεται σαν καλή ιδέα.
Ακόμα και αν συμφωνήσουμε ότι κάποια πράγματα κρατιούνται έξω από αμεσοδημοκρατικές διαδικασίες – όπως πχ η προστασία των δικαιωμάτων και οι βασικές αρχές του κράτους δικαίου, μένει το ερώτημα τι κάνουμε όταν το σώμα που καλείται να λειτουργήσει αμεσοδημοκρατικά έχει χαμηλό επίπεδο συνείδησης. Όμως, το χαμηλό επίπεδο συνείδησης δεν μπορεί να μπλοκάρει τον εκδημοκρατισμό των θεσμών. Γιατί έτσι δεν θα είχαμε ούτε Σύνταγμα, ούτε κοινοβουλευτική δημοκρατία, ούτε καθολικό δικαίωμα ψήφου: αν προσαρμόζαμε τους θεσμούς στο επίπεδο συνείδησης των ανθρώπων θα ήμασταν ακόμα στην απολυταρχία. Το επίπεδο συνείδησης των ανθρώπων πρέπει να το κερδίσεις φτιάχνοντας πολιτική και ιδεολογική ηγεμονία.
Υπάρχουν όμως και άλλα ζητήματα στην άμεση δημοκρατία, ακόμα και όταν το επίπεδο συνείδησης είναι ικανοποιητικό. Η πραγματικότητα είναι ότι σε μια συζήτηση όπου οι αποφάσεις λαμβάνονται από όλους, δεν έχουν όλοι το ίδιο ειδικό βάρος. Ανάμεσα στους ανθρώπους που καλούνται να πάρουν μια απόφαση, υπάρχουν κάποιοι που η γνώμη τους μετράει πάρα πολύ και κάποιοι που η γνώμη τους δεν ενδιαφέρει κανέναν. Αυτοί που έχουν μεγάλο ειδικό βάρος δημιουργούν γύρω τους πεδίο βαρύτητας και έλκουν τους υπόλοιπους. Έτσι η άμεση δημοκρατία, όσο αθώα και αν είναι τα κίνητρά της, καταλήγει να ισχυροποιεί κάποια άτυπα κέντρα, αντί να διαχέει την δύναμη της λήψης των αποφάσεων σε όλους όπως υπόσχεται.
Βλέπουμε λοιπόν ότι υπάρχουν διάφορες εκδοχές της άμεσης δημοκρατίας εντελώς αντίθετες μεταξύ τους. Υπάρχει η άμεση δημοκρατία ως υψηλού επιπέδου διαδικασία και η άμεση δημοκρατία ως χειραγωγούμενη μάζα που δεν είναι σε θέση να ασκήσει κανένα δικαίωμα, πέρα από το να επιβεβαιώνει και να χειροκροτεί αποφάσεις που λαμβάνονται αλλού. Που βρίσκεται η διαφορά; Στην διαβούλευση και στην θεσμοθέτηση των διαδικασιών.
Πολύ απλά: αν μαζέψεις 3.000 ανθρώπους σε μια ανοιχτή διαδικασία για να πάρουν αποφάσεις, το αποτέλεσμα θα είναι χαμένος χρόνος. Απόψεις που διατυπώνονται η μία μετά την άλλη δεν παράγουν σύνθεση, ούτε προάγουν την συζήτηση – άρα κατά κανόνα η απόφαση στην οποία θα καταλήξει όλο αυτό είναι γνωστή εκ των προτέρων. Και επιπλέον τα πολυάριθμα σώματα δεν είναι δημοκρατία. Είναι περιορισμός του δικαιώματος του λόγου, αφού ο χρόνος είναι πάντα περιορισμένος και η επιδραστικότητα των όσων λέγονται, ουσιαστικά ανύπαρκτη. Αλλά, το κυριότερο, σε αυτές τις περιπτώσεις, την πραγματική δύναμη την έχει αυτός που θέτει τα ερωτήματα. Συνεπώς για να λειτουργεί η άμεση δημοκρατία πρέπει από το σύνολο των ανθρώπων να μην έρχονται μόνο οι απαντήσεις, αλλά και τα ίδια τα ερωτήματα.
Πώς θα μπορούσε να γίνει: μια πρόχειρη απάντηση είναι σε δύο φάσεις και με την εκμετάλλευση, φυσικά, της τεχνολογίας. Ας πούμε ότι οι 3.000 άνθρωποί μας καλούνται να αποφασίσουν πάνω σε ένα συγκεκριμένο θέμα. Σε πρώτη φάση στέλνουν όλοι τις προτάσεις τους σε ένα κέντρο επεξεργασίας, με έναν τρόπο κωδικοποιημένο εκ των προτέρων, ώστε να είναι διαχειρίσιμες . Το κέντρο επεξεργασίας τις ταξινομεί, τις ομαδοποιεί σε ένα τελικό σώμα προτάσεων και τις στέλνει πίσω, σε όλο τον κόσμο. Με βάση το τελικό αυτό σώμα των προτάσεων μπορεί να γίνει συζήτηση, να υπάρξει επιχειρηματολογία και να γίνει η ψηφοφορία σε κάλπη. Φυσική ή ηλεκτρονική.
Κάποια πρώτα συμπεράσματα: οι συνελευσιακού τύπου διαδικασίες όπου όλοι έχουν δικαίωμα να καταθέσουν την άποψή τους, δεν παράγουν άμεση δημοκρατία. Άμεση δημοκρατία δεν είναι η ελεύθερη κατάθεση απόψεων, είναι να μπορείς να επηρεάσεις τις αποφάσεις που λαμβάνονται. Άμεση δημοκρατία δεν είναι φυσικά και οι συναθροίσεις ανθρώπων που τους ενοποιεί η αγάπη σε κάποιον, η υποχρέωση σε κάποιον, η προσμονή κάποιας επιβράβευσης, ή η ελλιπής κατανόηση του τι ακριβώς συμβαίνει. Αν μιλάμε για την άμεση δημοκρατία ως ανώτερη και πιο ώριμη διαδικασία λήψης αποφάσεων, μιλάμε για μια διαδικασία με αυστηρούς κανόνες και με υψηλές θεσμικές και τεχνικές απαιτήσεις. Και αν το ζητούμενο είναι ένα ψηλότερο επίπεδο συνείδησης, μιλάμε για μια διαδικασία στην οποία ο κόσμος πρέπει να εκπαιδεύεται, να μαθαίνει να συζητάει, να μιλάει και να ακούει, να αναπτύσσει εσωτερικούς δεσμούς, να σέβεται, να εκτιμάει τον εαυτό του και τους άλλους. Η άμεση δημοκρατία είναι νοητή μόνο ως μια διαδικασία ψηλότερης και ευγενικότερης κοινωνικοποίησης. Χωρίς κοινότητα, χωρίς συνύπαρξη, χωρίς διαβούλευση και χωρίς κανόνες είναι θεσμικός πρωτογονισμός. Δεν υπάρχει ποιοτική αλλαγή χωρίς κόπο, αυτή είναι η πραγματικότητα.===
Σας ευχαριστώ που ήρθατε σε αυτή την διάλεξη.
Άγγελος Τσέκερης
Ανάρτησή του στο Facebook
