«Για κάποιον λόγο όταν μιλάμε για την οκταετία του Καραμανλή, ξεκινάμε με την πρώτη του εκλογική νίκη το 1956, μιλάμε γενικά για τα Δημόσια Έργα και το Κυπριακό και ξαφνικά πηδάμε στις εκλογές βίας και νοθείας του 1961. Το τι έγινε ενδιάμεσα και φτάσαμε ως εκεί δεν πολυκουβεντιάζεται. Υποθέτω ότι ο Καραμανλής, εγγυώμενος το 1974 την αμετάκλητη μετάβαση στην Δημοκρατία, έχει κατακτήσει κάπως το δικαίωμα να μην του σκαλίζουμε πολύ τον πρότερο πολιτικό του βίο και ειδικά την τρομοκρατία του 60» λέει ο δημοσιογράφος Άγγελος Τσέκερης στο tvxs με αφορμή το νέο του βιβλίο «Λίγος εμφύλιος ακόμα- Η Καραμανλική τρομοκρατία, η Δημοκρατική Αντίσταση και η Αριστερά 1958-1963».
Το εξαιρετικά ενδιαφέρον βιβλίο, εμβαθύνει σε μια περιορισμένη περίοδο, σχετικά υποφωτισμένη με μεγάλο ωστόσο ενδιαφέρον, με στόχο να αποτυπώσει, όπως λέει ο ίδιος, πως στο όνομα της Δημοκρατίας, δόθηκε μια καθολική πολιτική θεσμική και κοινωνική μάχη που αξίζει να εξιστορηθεί.
Ξεκινώντας από τις εκλογές του 1958 που η ΕΔΑ έκανε την μεγάλη έκπληξη, καταλαμβάνοντας τη θέση της αξιωματικής αντιπολίτευσης με ποσοστό 24,42%, ο Τσέκερης περιγράφει με ντοκουμέντα πως ο πανικός στις τάξεις του καθεστώτος από την επανάκαμψη των ηττημένων του εμφυλίου, δημιουργεί έναν νέο κύκλο διώξεων και τρομοκρατίας με τη σφραγίδα της κυβέρνησης Καραμανλή. Παράλληλα σκιαγραφεί τον τρόπο με τον ο οποίο η Αριστερά απαντάει οργανωμένα και πεισματικά από τους δρόμους, τα δικαστήρια, τις φυλακές και την εξορία. Ο Τσέκερης με το νέο του βιβλίο, δεν θυμίζει μόνο τα εγκλήματα της δεξιάς, αλλά και το ποια είναι η αληθινή δύναμη της Αριστεράς όταν δίνει μάχες αξιών και πως εκδηλώνεται αυτό σε όλη την ανθρωπογεωγραφία της, από τη στάση των ηγετικών στελεχών στη βουλή ως τον κόσμο της τέχνης και της εργασίας. Με αυτή την έννοια, το βιβλίο δεν έχει μόνο αξία ως ένα ιστορικό σύγγραμμα, αλλά και ως οδηγός επαναπροσδιορισμού και επανα ταυτοποίησης της σύγχρονης Αριστεράς.
Καταπιάνεσαι με μια σημαντική, ωστόσο πολύ περιορισμένη χρονικά περίοδο. Τι σε έκανε να στρέψεις εκεί το βλέμμα, στα πρώτα χρόνια της μετεμφυλιακής Ελλάδας;
Η αφήγηση ξεκινά από το 1958, όταν η ανάδειξη της ΕΔΑ σε αξιωματική αντιπολίτευση δημιουργεί έναν πολιτικό σεισμό. Το καθεστώς των διώξεων που, εννιά χρόνια μετά την λήξη του Εμφυλίου είχε κάπως ατονήσει, ανέκτησε υπό την καθοδήγηση του Καραμανλή την επιθετικότητά του, για να αντιμετωπίσει την καινούρια κατάσταση. Άρχισε ξανά το κυνηγητό, η τρομοκρατία και οι εξορίες. Η κατάσταση αυτή αποχαλινώθηκε εντελώς στις εκλογές βίας και νοθείας του 1961. Από εκεί και πέρα ξεσπά ένα μαζικό δημοκρατικό κίνημα που, πέρα από την κοινοβουλευτική μάχη που δίνει, κατεβαίνει και στο πεζοδρόμιο. Η καμπή αυτής της σύγκρουσης είναι η δολοφονία του Λαμπράκη, τον Μάιο του 1963, από όπου ξεκινά η πολιτική κατάρρευση του Καραμανλή. Αυτή είναι η περίοδος που αφηγείται το βιβλίο.
Η μελέτη της περιόδου αναδεικνύει δύο εξαιρετικά γοητευτικά στοιχεία. Το ένα είναι το πόσο βίαια και δυναμικά μπορούν να γίνουν τα πράγματα σε έναν αγώνα που δεν ζητάει τίποτα περισσότερο από εκδημοκρατισμό των θεσμών. Το δεύτερο είναι το πώς η Αριστερά κατάφερνε να βρίσκει το πείσμα και την αποφασιστικότητα που χρειαζόταν για να τα βγάλει πέρα, σε όλα τα επίπεδα. Από την καθημερινότητα των ανθρώπων της, μέχρι τη Βουλή. Σκέφτηκα ότι αυτό θα ήταν ένα ενδιαφέρον πολιτικό και ανθρώπινο αφήγημα.
Ποιες ήταν οι πηγές σου;
Βασική πηγή για το βιβλίο ήταν το αρχείο της Αυγής. Πρόκειται για έναν ανεκτίμητο θησαυρό δημόσιας ιστορίας. Καταγράφει τα πάντα με αποτέλεσμα να μπορείς να ανασυνθέσεις την εποχή, σχεδόν να μεταφερθείς εκεί. Υπάρχουν επίσης αρκετά βιβλία για την περίοδο εκείνη, που βοηθούν σε μια ιστορική προσέγγιση από κάπως μεγαλύτερη απόσταση. Γιατί χρειάζεται και αυτή.
Είναι η πρώτη φορά -αν δεν κάνω λάθος- που επιχειρείται μια τόσο ενδελεχής έρευνα για τη συγκεκριμένη περίοδο, σε αντίθεση με άλλες. Γιατί κατά τη γνώμη σου υποφωτίστηκε;
Τα σημαντικά γεγονότα της περιόδου, όπως η υπόθεση Γλέζου, οι δίκες του 1960 για κατασκοπεία, η εκλογική βία του 1961, είναι γενικά γνωστά και εύκολα μπορεί κάποιος να βρει υλικό για αυτά. Νομίζω όμως ότι δεν υπάρχουν τόσες συνεκτικές αφηγήσεις για την περίοδο αυτή, και κυρίως για την περίοδο 1958 – 1961 που η ΕΔΑ ήταν αξιωματική αντιπολίτευση. Για κάποιον λόγο όταν μιλάμε για την οκταετία του Καραμανλή, ξεκινάμε με την πρώτη του εκλογική νίκη το 1956, μιλάμε γενικά για τα Δημόσια Έργα και το Κυπριακό και ξαφνικά πηδάμε στις εκλογές βίας και νοθείας του 1961. Το τι έγινε ενδιάμεσα και φτάσαμε ως εκεί δεν πολυκουβεντιάζεται. Υποθέτω ότι ο Καραμανλής, εγγυώμενος το 1974 την αμετάκλητη μετάβαση στην Δημοκρατία, έχει κατακτήσει κάπως το δικαίωμα να μην του σκαλίζουμε πολύ τον πρότερο πολιτικό του βίο και ειδικά την τρομοκρατία του 60. Στο πολύτομο έργο που μας παρέδωσε προσπερνά το θέμα σε μιάμιση γραμμή: Σκοπεύαμε να χαλαρώσουμε τα αντικομμουνιστικά μέτρα αλλά έκανε την βλακεία η ΕΔΑ και βγήκε δεύτερη στις εκλογές. Αυτό λέει πάνω κάτω.
Ενδεχομένως να παίζει και ρόλο το γεγονός ότι η τρομοκρατία του 60, παρά την πολυμορφία και την βιαιότητα της είναι μία μάλλον ήπια φάση, σε σχέση με το αίμα και την φρίκη του Εμφυλίου και των πρώτων μετεμφυλιακών χρόνων. Όταν όμως ανασυνθέτεις τα γεγονότα της περιόδου, διαπιστώνεις ότι οι συνθήκες ήταν πραγματικά σκληρές. Και στο όνομα της Δημοκρατίας δόθηκε μια καθολική πολιτική θεσμική και κοινωνική μάχη που αξίζει να εξιστορηθεί.
Στον πρόλογο περιγράφεις το διεθνές κλίμα της εποχής και ξεκινάς στο πρώτο κεφάλαιο με τις εκλογές του 1958, το νέο κύμα τρομοκρατίας και κατασκοπείας και τις διώξεις. Κάνεις αναφορά σε γνωστά αλλά και πολλά άγνωστα σε πολλούς -ες από εμάς γεγονότα μικρά και μεγάλα που έσπρωξαν την ιστορία. Ποια ήταν τα πιο καθοριστικά για εσένα και ποια ευρήματα της έρευνας σου προκάλεσαν έκπληξη;
Ας πούμε ότι αυτό που μου προκάλεσε έκπληξη ήταν το πόσο μοιάζουν μεταξύ τους οι ιστορικές περίοδοι που το πολιτικό κλίμα είναι τοξικό, και η πολιτική γίνεται με fake news, εκστρατείες ηθικού πανικού και δολοφονίες χαρακτήρων. Εντυπωσιακή είναι η αντοχή του κόσμου της Αριστεράς, καθώς οι επιπτώσεις της τρομοκρατίας και των διώξεων στην καθημερινότητα των ανθρώπων ήταν εξαιρετικά σοβαρές. Εντυπωσιακή είναι επίσης η ικανότητα, η συνέπεια, η σταθερότητα και η επάρκεια που φαίνεται να χαρακτηρίζει την ηγεσία και τους εκπροσώπους της Αριστεράς εκείνη την περίοδο. Όλα αυτά δεν παράγουν γεγονότα – τομές, αν όμως τα βάλεις δίπλα δίπλα σαν ψηφίδες συνθέτουν κάτι που ως ιστορικό γεγονός είναι πραγματικά αξιοθαύμαστο.
Ποια πρόσωπα ήταν τα πιο καθοριστικά στην εξέλιξη των πραγματων και γιατί;
Μέσα από τα γεγονότα αναδεικνύεται η ποιότητα των ανθρώπων που κατάφερνε να αναδεικνύει η Αριστερά στο προσκήνιο. Ανθρώπων με κοφτερό πολιτικό μυαλό όπως ο Ηλιού με σταθερότητα και σεμνότητα πραγματικού ήρωα όπως ο Γλέζος. Με την αποφασιστικότητα και το πείσμα του Ερυθριάδη του Φλωράκη, του Λουλέ και των χιλιάδων πολιτικών κρατουμένων, με την παλληκαριά της Μπέτυς Αμπατιέλου και του Λαμπράκη. Αλλά αυτό που πολλαπλασιάζει τις δυνάμεις τους είναι η ενότητα η συντροφικότητα και η αλληλεγγύη που υπάρχει ανάμεσα σε όλους αυτούς. Φαντάζομαι ότι κάπου στο παρασκήνιο θα υπήρχαν παραγοντισμοί και ανταγωνισμοί, γιατί αυτά είναι μέσα στην ανθρώπινη φύση. Αλλά προς τα έξω η Αριστερά της εποχής εκείνης δείχνει ενωμένη και συσπειρωμένη σαν βράχος. Και μάλιστα ξέρει ότι αυτό είναι ένα από τα μεγάλα της πλεονεκτήματα.
Στο βιβλίο υπάρχει ξεχωριστό κεφάλαιο για τους πολιτικούς κρατούμενους. Αναφέρεις ιστορίες ανθρώπων που παρέμεναν 16 χρόνια στην φυλακή, παρόλο που οι κατηγορίες εναντίον τους είχαν αποδειχτεί κατασκευασμένες. Αναφέρεις ακόμα την ιστορία μιας μάνας από το Διδυμότειχο, που μόλις το 1961 κατάφερε να ταξιδέψει ως την Αλικαρνασσό της Κρήτης, να δει τον γιό της, που ήταν φυλακισμένος εκεί από το 1945. Υπήρξαν κι άλλες που δεν χώρεσαν στο βιβλίο;
Αυτό λοιπόν είναι μια παράλληλη ιστορία της εποχής εκείνης. Εκτός από τον αγώνα για την Δημοκρατία, στου θεσμούς και την καθημερινή ζωή, υπάρχει και ο αγώνας για την αμνηστία στους φυλακισμένους. Οι περισσότεροι από αυτούς είναι κρατούμενοι από το 1945 και δεν έχουν πάρει καν μέρος στον Εμφύλιο. Έχουν καταδικαστεί εκδικητικά, μετά την Βάρκιζα, με κατασκευασμένες κατηγορίες και παρωδίες δίκης, μόνο και μόνο επειδή πήραν ενεργό μέρος στην Εθνική Αντίσταση. Το 1958 από όπου αρχίζει το βιβλίο, οι πολιτικοί κρατούμενοι είναι περίπου 4.000 και κλείνουν από 9 έως 13 χρόνια φυλακή. Κάποιος καταδικασμένος για βαριά κακουργήματα του κοινού ποινικό δικαίου, ακόμα και για φόνο, πιθανότατα θα είχε αποφυλακιστεί νωρίτερα. Αλλά για αυτούς, η κυβέρνηση Καραμανλή, αρνείται οποιαδήποτε συζήτηση για αμνηστία.
Το πρόβλημα δεν είναι μόνο πολιτικό, είναι επίσης κοινωνικό και ανθρωπιστικό. Η νοσηρότητα ανάμεσα στους ανθρώπους αυτούς είναι πολύ μεγάλη, καθώς κρατούνται για χρόνια σε φυλακές χτισμένες τον Μεσαίωνα, με άθλιες συνθήκες υγιεινής, διαρκή υποσιτισμό και υποτυπώδη έως ανύπαρκτη ιατρική περίθαλψη. Για να καμφθεί το φρόνημά τους υφίστανται συνεχείς εκβιασμούς και στερήσεις βασικών δικαιωμάτων που οι κανονισμοί των φυλακών παραχωρούν στους ποινικούς κρατούμενους. Τους απαγορεύονται τα δέματα, το επισκεπτήριο, τα βιβλία, η σωματική άσκηση, ακόμα και το γέλιο. Οι οικογένειές τους διώκονται από το μετεμφυλιακό κράτος και ωθούνται στην φτώχεια. Ανάμεσά τους υπήρχαν υπερήλικες, σοβαρά άρρωστοι καθώς και ανάπηροι του ελληνοαλβανκού πολεμου. Οι άνθρωποι αυτοί κρατούνται αποκλειστικά για τις ιδέες τους, αφού αν τις αποκηρύξουν με μια υπογραφή, είναι ελεύθεροι να επιστρέψουν στα σπίτια τους. Αλλά αυτή την υπογραφή δεν την βάζουν.
Η Αριστερά της εποχής εκείνης έχει στην πρώτη γραμμή των πολιτικών της αιτημάτων το ζήτημα της αμνηστίας. Είναι αδιανόητο, φωνάζει, να συνεχίζεται το καθεστώς των διώξεων τόσα χρόνια μετά το τέλος της εμφύλιας εχθροπραξίας – και σκέψου ότι διατηρήθηκε μέχρι το 1974. Οι συγγενείς των πολιτικών κρατουμένων έχουν οργανωθεί σε πανελλήνια ένωση, και είναι σχεδόν καθημερινά στον δρόμο. Οι βουλευτές της ΕΔΑ είναι στο πλευρό τους, ιδιαιτερα απέναντι στις αστυνομικές επιθέσεις, που δέχονται. Η Αυγή έχει συνεχώς ρεπορτάζ που μιλάνε για την ζωή και την κατάσταση των φυλακισμένων. Μέσα σε αυτό παρουσιάζει και προσωπικές ιστορίες σαν αυτές που αναφέρεις.
Η εξόντωση των κομμουνιστών εκείνης της περιόδου περιγράφεται στο βιβλίο σου σε αντιδιαστολή με την ταυτόχρονη εύνοια προς τους δοσίλογους που έπεφταν στα μαλακά. Τα τελευταία χρόνια η συζήτηση έχει επιστρέψει, σαν να υπάρχει ένα προηγούμενο κι ένας κόσμος που ζητάει δικαίωση. Γιατί πιστεύεις ότι συνεχίζεται αυτή η συζήτηση;
Έτσι πήγε το κράτος μετά την Απελευθέρωση. Η Ελλάδα ήταν η μόνη χώρα στην οποία οι συνεργάτες των κατακτητών ενσωματώθηκαν στην μεταπολεμική τάξη πραγμάτων. Και αυτό συνέβη λόγω του Εμφυλίου. Μέσα στον αντικομμουνιστικό αγώνα, ξεπλύθηκαν και αναβαπτίστηκαν ως πατριώτες οι συνεργάτες των Γερμανών, οι ταγματασφαλίτες και οι βασανιστές της Ειδικής Ασφάλειας Πρώην αξιωματικοί των Ταγμάτων Ασφαλείας και ένοπλων γερμανόφιλων ομάδων είχαν φτάσει άνετα μέχρι τις ανώτατες ιεραρχικές θέσεις στο στράτευμα. Ομαλότατη ήταν και η ενσωμάτωση της επιχειρηματικής ελίτ που συνεργάστηκε με τους Γερμανούς.
Μου φαίνεται φυσιολογικό να συνεχίζεται αυτή η συζήτηση. Όταν οξύνονται οι πολιτικές αντιπαραθέσεις, οι άνθρωποι βρίσκουν πάντοτε γόνιμα επιχειρήματα στο ιστορικό παρελθόν των αντιπάλων τους. Και η εμφάνιση της φασιστικής ακροδεξιάς στο πολιτικό προσκήνιο μας υπενθύμισε ότι τίποτα δεν πρέπει να ξεχνιέται.
Στο βιβλίο παράλληλα σκιαγραφείται έντονα η αντίσταση των κομμουνιστών πράγμα που φαίνεται έντονα και στο κεφάλαιο για τις δίκες για κατασκοπεία. Πως θα περιέγραφες τον τρόπο που απάντησαν σε αυτό το ανελέητο κυνηγητό;
Οι άνθρωποι που δικάστηκαν το 1960 για κατασκοπεία είχαν συλληφθεί στην πλειονότητά τους το 1954, όταν εξαρθρώθηκε από την Ασφάλεια ένα μεγάλο δίκτυο παρανόμων οργανώσεων του ΚΚΕ στην Ελλάδα. . Έμειναν προφυλακισμένοι 6 χρόνια, την ώρα που ο νόμος όριζε ως μέγιστο όριο προφυλάκισης τους 4 μήνες. Λίγα ήταν τα αδικήματα του κοινού ποινικού δικαίου για τα οποία θα έμενε κάποιος στην φυλακή για τόσο μεγάλο διάστημα. Η κυβέρνηση Καραμανλή τους έστειλε στο Στρατοδικείο το 1960 με κατηγορίες για κατασκοπεία που επέσυραν την ποινή του θανάτου. Στόχος της ήταν να πλήξει πολιτικά την ΕΔΑ, τα στελέχη της οποίας ανέλαβαν την νομική υπεράσπιση των κατηγορούμενων.
Αν και αντιμέτωποι με τον θάνατο, οι άνθρωποι αυτοί στέκονται ακλόνητα μπροστά στα στρατοδικεία. Υπερασπίζονται τις αρχές και τις ιδέες τους, υπερασπίζονται την ιστορία του κομμουνιστικού κινήματος και της Εθνικής Αντίστασης, και ταυτόχρονα υπερασπίζονται τις συνταγματικές ελευθερίες και την δημοκρατία στην Ελλάδα. Ξεσκεπάζουν την γελοιότητα του κατηγορητηρίου και των στρατοδικείων. Λένε: δεν είμαστε κατάσκοποι, και το ξέρετε. Είμαστε παράνομοι. Και είμαστε παράνομοι γιατί αρνείστε να νομιμοποιήσετε το Κομμουνιστικό Κόμμα. Αυτή είναι η θέση μας. Στήστε μας στον τοίχο αν θέλετε. Τα σημαντικότερα στελέχη καταδικάστηκαν σε ισόβια.
Μαθαμε ότι εκτός από τους προοδευτικούς συγγραφείς η μετεμφυλιακή δεξιά απαγόρευσε εως και τον Παλαμά. Στο ίδιο κεφάλαιο αναφέρεσαι σε διώξεις μαθητών. Η νεολαία πόσο ενεργοποιημένη ήταν εκείνη την περίοδο;
Τα παιδιά των αριστερών βιώνουν το καθεστώς διώξεων στο σχολείο και στον στρατό, και αντιμετωπίζουν τον μόνιμο κοινωνικό φραγμό του φακέλου και του πιστοποιητικού κοινωνικών φρονημάτων. Η πολιτικά συνειδητοποιημένη νεολαία δραστηριοποιείται μέσα από τοπικούς πολιτιστικούς και μορφωτικούς συλλόγους, καθώς και μέσα στα πανεπιστήμια και τις τεχνικές σχολές.
Μετά τις εκλογές του 1961, που η σύγκρουση ανάμεσα στην Δεξιά και την αντιπολίτευση θα πάρει μετωπικό χαρακτήρα, από το πανεπιστήμιο θα ξεπηδήσει το μεγάλο νεολαιίστικο κίνημα του 114 και του 15% για την Παιδεία, που σφράγισε τους μαζικούς δημοκρατικούς αγώνες της περιόδου.
Γράφεις ότι το κράτος της δεξιάς είχε κηρύξει πόλεμο στην ιστορική μνήμη γιατί στην Εθνική Αντίσταση πρωτοστάτησαν οι κομμουνιστές. Βλέπουμε ότι ακόμα και σήμερα υπάρχει από την δεξιά πόλεμος στην ιστορική μνήμη. Βεβηλώσεις μνημείων και δρόμοι με ονόματα δοσιλόγων στην Θεσσαλονίκη, εμφυλιοπολεμικές δηλώσεις υπουργών κλπ. Ήταν αυτός ένας από τους λόγους που έσκυψες τελικά στη συγκεκριμένη ιστορική περίοδο;
Ας πούμε ότι αυτά που συμβαίνουν γύρω μας κρατάνε ζωντανό το ενδιαφέρον μας για την ιστορία και την φροντίδα μας για την ιστορική μνήμη. Μπορεί σε αυτό να βάζει ένα μικρό λιθαράκι και το δικό μου βιβλίο. Νομίζω τελικά ότι είναι ένα πολιτικό βιβλίο, μιλάει περισσότερο για πολιτική παρά για ιστορία. Και είναι φόρος τιμής σε αυτό που ήταν η Αριστερά τότε, μια πολιτική και κοινωνική δύναμη διαβασμένη, ικανή, αποφασισμένη, ώριμη, δραστήρια και τίμια. Πάντα έχουμε ανάγκη από θετικά υποδείγματα, και ιστορικές αναφορές για να προχωρήσουμε τον δρόμο μας και για να αντιμετωπίσουμε καταστάσεις.
Φωτεινή Λαμπρίδη
Πηγή: TVXS
