Ο πιο ισχυρός δεν είναι ποτέ
αρκετά ισχυρός.
Ηττάται πάντα στο τέλος
(από έναν πιο ισχυρό).
Τι και αν πολλές μελέτες και (διεπιστημονικές) έρευνες έχουν καταδείξει πως η συνεργασία και η αλληλοβοήθεια υπάρχουν από τις απαρχές της ζωής ως εγγενής και αναγκαίος όρος της ζωικής συνύπαρξης.
Τι κι αν το «δίδαγμα» από το γνωστό «δίλημμα του φυλακισμένου» της θεωρίας των παιγνίων προκρίνει ως πιο επωφελή απόφαση-πρακτική τη συνεργασία και τη συναπόφαση έναντι της ατομικής ανταγωνιστικής επιλογής (ο καθένας για τον εαυτό του).
Τι και αν η κοινωνία έχει δείξει ότι διαθέτει την ικανότητα ν’ αναπτύσσει ισχυρά δίκτυα συνεργασίας απαραίτητα για την επιβίωση του είδους (Τζ. Ρίνγκλαντ, 2018).
Ο θεός ατομικισμός
Παρολ’ αυτά, τι ισχυρίζεται ο κυρίαρχος λόγος, ιδίως την τελευταία τριακονταετία τής κυριαρχίας του νεοφιλελευθερισμού της απορρύθμισης και του (χρηματο) οικονομισμού; Αυτός θεωρεί ως βασικό, αν όχι αποκλειστικό, ορθολογικό κίνητρο δράσης την ικανοποίηση του ατομικού συμφέροντος, που κατατείνει στην εδραίωση του φαντασιακού της ισχύος ως ατομικιστική συνταγή επιτυχίας. Τούτο, μάλιστα, με την τάση μεγιστοποίησης της ατομικής προσδοκίας / ωφέλειας σε ανταγωνισμό και όχι σε συνεύρεση – συνεργασία και αμοιβαιότητα προς τους άλλους όλους.
Πιο συγκεκριμένα, και στην προέκταση μιας τέτοιας λογικής, αναφύεται μια γενικότερη «φιλοσοφία» που μοιάζει να προκρίνει το νόμο της «φυσικής επιλογής» μέσω του ανταγωνισμού. Μοιάζει έτσι να νομιμοποιεί σε όλες σχεδόν τις εκφάνσεις, συνδεδεμένες στενά με το ατομικό συμφέρον, συμπεριφορές-αξίες1 όπως η ιδιοτέλεια, ο ανταγωνισμός, η επιθετική στάση, ο ηγετισμός και οι ιεραρχικές σχέσεις εξουσίας , ο καιροσκοπισμός κ.λπ. μέσω των οποίων έρχεται να δικαιωθεί ο πιο ισχυρός και «επιτυχημένος». Άλλο βέβαια αν η νεοφιλελεύθερη ατομικιστική συνταγή τής ισχύος και της «επιτυχίας» πολλές φορές αποτελεί παγίδα και γίνεται μπούμερανγκ για το σύστημα που τη στηρίζει (Γ. Κολέμπας, 2015).
Παράλληλα, και τη μεγάλη εικόνα αν δούμε εξάλλου, συνάγεται πως στη μακρά διάρκεια «ανταγωνισμός» και «επιθετικότητα» (συνδεδεμένα συχνά με διαιώνιση πατριαρχικών δομών) αλλά και «φυσική επιλογή» είναι σε ώσμωση με τα περί ανωτερότητας των αρσενικών. Τούτη την τελευταία μάλιστα αντίληψη η ιουδαϊκή και ελληνική μυθολογία «καθαγίασαν» επεκτείνοντάς την και «επενδύοντάς» την στους πολέμους, αλλά επίσης και στην οικονομία (Μπ. Μαρίς, 2015) που υιοθετεί την ανταγωνιστική λογική, αλλά και στην κοινωνία και τον πολιτισμό (της αγοράς και του ανταγωνισμού).
Επομένως, στον εγγύτερο ορίζοντα επιστρέφοντας, φαίνεται τώρα καλύτερα πως (ελεύθερη) αγορά και άτομο (και ατομικό συμφέρον), που δεσπόζουν στη (νεο)φιλελεύθερη οικονομική αντίληψη, συνδέονται άμεσα. Μάλιστα, για τους ορθόδοξους οικονομολόγους, η ισορροπία μιας (ελεύθερης) αγοράς του (ελεύθερου) ανταγωνισμού, αν και ξεκινά από μια ατομιστική-εγωιστική συμφεροντολογική δράση, μπορεί να είναι κοινωνικά αποτελεσματική (βλ. κριτική K. Basu, 2017) και ένα τέτοιο σύστημα είναι τελικά το μόνο βιώσιμο (οπ.παρ.). Με άλλα λόγια ο homo economicus είναι το ορθολογικό άτομο, είναι εκείνος που δρα στο πεδίο της αγοράς σ’ ένα πνεύμα «φυσικαλισμού» (Κ. Μελάς, 2013) και κατατείνει αποκλειστικά στο ατομικό του συμφέρον (στην πρωτεύουσα των συμπεριφορών κατά τον A. Hirchman). Η αγορά ισοδυναμεί με ανταγωνισμό «φυσικοποιώντας το κοινωνικό», σύμφωνα με τον εξελικτικό βιολογισμό του Spencer τον 19ο αιώνα (κριτική του M. Sahlins, 1997). Στην καλύτερη περίπτωση, επομένως, η αγορά έρχεται να εγκαθιδρύσει ένα μηχανισμό αυτορρύθμισης, οιονεί «φυσικής επιλογής» ή «φυσικής» ιδιοτέλειας (Χ. Ναξάκης, 2016).
Παραπλανητικός δαρβινισμός
Πρόκειται στην ουσία για μια ακόμα παραπλανητική ανάγνωση-ερμηνεία του δαρβινισμού. Τέτοιες θεωρήσεις έρχονται με τη σειρά τους, παραβλέποντας την ασυνέχεια ενστίκτου ζώων και ανθρώπινης ηθικής, να «φυσικοποιήσουν» στην πραγματικότητα (ή να αναπαράξουν) τις νεοφιλελεύθερες κοινωνικές και οικονομικές αξίες. Είναι γνωστό, παρ’ όλ’ αυτά, πως σύγχρονες ανθρωπολογικές μελέτες αμφισβητούν τη μυθολογία, τη «δυτική ψευδαίσθηση», που υποβαστάζει την κρατούσα αντίληψη και που θέλει την ανθρώπινη φύση – δράση να οδηγείται μόνο από την ιδιοτέλεια και το ατομικό συμφέρον. Σύμφωνα και με την κλασική φιλελεύθερη (Χομπσιανή) ανθρωπολογία, ακόμα και το κοινό καλό είναι απόρροια της εγωιστικής και ιδιοτελούς συμπεριφοράς που μπορούν, όπως προαναφέρθηκε, στο πεδίο της ελεύθερης και ισόρροπης αγοράς να είναι κοινωνικά αποτελεσματικά. Η αντίληψη αυτή, τελικά, πέρα του ότι τέτοια αγορά δεν υπάρχει και ότι η μεγιστοποίηση του εγωιστικού συμφέροντος σε μια ελεύθερη αγορά δεν οδηγεί την κοινωνία στο άριστο αποτέλεσμα (K. Basu, 2017), παραβλέπει πως η ανθρώπινη υπόσταση εκτός από βιολογικό έχει και πολιτισμικό υπόβαθρο (Χ. Ναξάκης, 2014). Στην ουσία μια τέτοια υπόσταση αποτελεί εξελικτική συμπύκνωση των πολύπλοκων σχέσεων ανθρώπινου οργανισμού και ποικιλόμορφου (πολιτιστικού) περιβάλλοντος εντός του οποίου αυτή βρίσκεται . Όπως χαρακτηριστικά λέγεται, σε μια ολιστική προσέγγιση της ανθρώπινης δράσης, ο γονότυπος δεν προκαθορίζει αλλά συνδιαμορφώνει μαζί με το περιβάλλον τον φαινότυπο των έμβιων όντων (Σ. Μανουσέλης, 2017). Ενδεικτικές είναι οι ανακαλύψεις των πρωτευοντολόγων, που έδειξαν πως οι άνθρωποι διαθέτουν, στο πλαίσιο της βιολογικής ροπής για δημιουργία κοινωνικών σχέσεων, μια φυσική προδιάθεση για αλληλεγγύη, συνεργασία με τους άλλους ανθρώπους (F. De Waal, 2009, 2015 & συνεντ. Εφημ. των Συντακτών, 2015). Μάλιστα, τα μη συμφεροντολογικά κίνητρα θεωρούνται πιο σημαντικά για την κοινωνική ζωή παρά για την οικονομική (J. Elster, 2009), όπου μάλιστα, στο πλαίσιο της δεύτερης, ο (ατομισκιστικός) ορθολογικός homo economicus, εκτός του ότι η συμπεριφορά του δεν οδηγεί υποχρεωτικά στο κοινό καλό (σύμφωνα και με το δίλημμα του φυλακισμένου, βλ. παραπ.), πολλές φορές δρα ανορθολογικά και εναντίον του ατομικού του συμφέροντος, ενίοτε δε και εντελώς τυχαία. Γενικότερα «ελλείπουν οι λέξεις για να περιγραφεί όλη η γκάμα των κινήτρων της ανθρώπινης δράσης» (Κ. Basu, οπ.παρ., σ. 57-58). Επομένως, ολιστικά μιλώντας, και πάλι εκείνο που συνάγεται είναι πως αν και υπάρχουν ποικίλες προδιαθέσεις και ροπές ούτε η αλληλεγγύη, η αλληλοβοήθεια και ο συνεργατισμός αλλά ούτε και η επιθετική ανταγωνιστική και ιδιοτελής στάση αποδείχθηκε πως αποτελούν μόνο βιολογικά /«εκ φύσεως» χαρακτηριστικά.
Φαίνεται, λοιπόν, πως οι κατά τα παραπάνω συνεργασιακές ιδιότητες – αξίες συνιστούν την άλλη όψη, τον άλλο κόσμο της επιβίωσης (τον «άλλο κόσμο της ζούγκλας», κατά P. Servigne, G. Chapelle, 2017), αλλά και προϋποθέσεις όχι μόνο κοινωνικής ζωής των ανθρώπων αλλά και της βιολογικής επιβίωσης ως κοινωνικών όντων (βλ. και Δ. Ποταμιάνος, 2013). Με εξελικτικούς όρους, η συνεργασία, ο αλτρουισμός, η αλληλοβοήθεια και η αμοιβαιότητα μπορούν να καταστούν μια σταθερή εξελικτική στρατηγική αυτών των όντων. Πολλοί υποστηρίζουν ότι οι αξίες αυτές και όχι ο ανταγωνισμός και η επιθετικότητα του ισχυρού καθόρισαν την ανάπτυξη του ανθρώπινου είδους (M. Patou – Matis, 2015). Στην ίδια βιοφιλοσοφική αντίληψη της αλληλοβοήθειας και του συνεργατικού χαρακτήρα της ζωής ως εξελικτικών παραγόντων επιβίωσης, εγγράφεται και ο Κροπότκιν (2001)2. Ο ίδιος εμπνεόταν από τις παραδοσιακές κοινότητες, οι οποίες ήσαν φυσικά (χωρίς δηλ. νόμους και κράτος) κοινωνικοποιημένες, θεωρώντας μάλιστα τις ελεύθερες πόλεις του Μεσαίωνα μοντέλα κοινωνιών.
Ευτυχώς, υπάρχει και ο αλτρουισμός
Με άλλα λόγια, η ανθρώπινη δράση δεν οδηγείται μόνο από το ατομικό συμφέρον και την ιδιοτέλεια, όπως διατείνεται μια μονόπλευρη και μεροληπτική ανάγνωση της κοινωνιοβιολογίας και η περίφημη εγωιστική ή ιδιοτελής αποκλειστικά «σατανική» στρατηγική των γονιδίων μας. Υπάρχει και ο αλτρουισμός, η χαριστικότητα, η αίσθηση της ηθικής και η επιθυμία και το ένστικτο συνεργασίας και υπηρέτησης του κοινού αγαθού (K. Basu, 2017), που οδηγούν σε καλύτερα και συμβιωτικά αποτελέσματα για όλους, σύμφωνα και με το συμπέρασμα του διλήμματος του φυλακισμένου (Χ. Ναξάκης, 2014). Μάλιστα, έχει παρατηρηθεί ότι στην οικονομία αλλά και στις κοινωνικές σχέσεις η πρώτη μη λογικά επεξεργασμένη αυτόματη –άμεση αντίδραση του ανθρώπου είναι συνεργατική, αλληλοβοηθητική, κοινωνική, «παρασυρμένη και ενσωματωμένη σ’ ένα αλληλέγγυο ορμητικό ρεύμα, που γεμίζει τον άνθρωπο με πληρότητα, σαν να είναι ενιαίος με τον κόσμο, ώστε τον διεγείρει να κάνει πράξεις που εάν βρισκόταν σε νηφάλια κατάσταση θα του ήταν αδιανόητο να τις κάνει» (Σ. Δημητρίου, 2012).
Οι ιδιότητες αυτές από την άλλη, μπορούν, δυνάμει, ν’ αποτελέσουν στοιχεία ενός κοινωνικού μετασχηματιστικού σχεδίου, το οποίο συναντάμε ήδη ως «υπαρκτή ουτοπία» με διάφορες μορφές και ιδίως στις πρακτικές της Κοινωνικής και Αλληλέγγυας Οικονομίας και γενικά σε μορφές συμβιωτικής οικονομίας. Ο homo benignus (ο γενναιόδωρος ή και αλληλέγγυος, θα λέγαμε) υπάρχει ήδη μέσα στο σημερινό καπιταλιστικό σύστημα, όπως και σπέρματα αυτού υπήρχαν στο φεουδαρχικό.
Ήδη έρευνες δείχνουν ακόμα ότι από τους πιο ατελείς οργανισμούς μέχρι τον άνθρωπο, στην «άγρια φύση» δεν επιβιώνει ο πιο ισχυρός που ακολουθεί τον ατομικό του – εγωιστικό δρόμο αλλά όσοι συνενώνονται για να συνεργασθούν, αλληλοβοηθούν. Ακόμα και τα ζώα, τα δένδρα, τα βακτήρια και τα μανιτάρια σ’ ένα εχθρικό περιβάλλον σε μια δύσκολη κατάσταση έχουν την τάση της αλληλοστήριξης και συνεργίας, προφανώς από βιολογική (και όχι ηθική) επιταγή στο πλαίσιο της φυσικής επιλογής για την επιβίωση (Στ. Μανουσέλης, 2017). Αντίθετα, όσο το περιβάλλον είναι πλούσιο και άφθονο, ο ανταγωνισμός (των εγωισμών) κάνει την εμφάνισή του (P. Servigne, G. Chapelle, 2017). Τα παραπάνω συνηγορούν, λοιπόν, και έρχονται να επιβεβαιώσουν τον εξελικτικό φυσικό νόμο κατά τον οποίο οι ομάδες, οι πιο συνεργατικές και αλληλοβοηθητικές, είναι πιο ανθεκτικές στις κρίσεις και στις δυσκολίες. Φυσικά, θα υπάρξουν και οι άλλοι…
Πολλές φορές βέβαια ο παραμορφωτικός φακός της εξαπάτησης και χειραγώγησης (Τζ. Ρίνγκλαντ, Εφημ. των Συντ. 11/4/2018) που πριμοδοτεί την γενικευμένη ασυνείδητη ιδεολογία του ανταγωνισμού κρύβει ή δεν αναδεικνύει αυτή την άλλη στρατηγική της επιβίωσης, τον «άλλο νόμο της ζούγκλας». Όμως τότε, αν δηλαδή η ζωή είναι μόνο μια ατομικιστική ανταγωνιστική πάλη για την επιβίωση, «γιατί υπάρχουν γύρω μας τόσες εκδηλώσεις συνεργασίας και αλληλοβοήθειας;» (Χ. Ναξάκης, 2016). Όπως γράφει ο K. Basu, «οι άνθρωποι δεν είναι κατά βάθος εγωιστικά όντα, αλλά μπορούμε να τους μάθουμε να γίνονται εάν τους εκπαιδεύουμε προς αυτή την κατεύθυνση και τους εξηγούμε ότι πρόκειται για φυσική συμπεριφορά, ή εάν μεγαλώνουν σε κοινωνίες όπου κυριαρχεί μια ηθική της συμπεριφοράς πλήρως εγωιστική» (οπ.παρ. σ. 168). Αντίθετα απ’ ότι φαίνεται, η συνεργασία ανθρώπων που δεν γνωρίζονται στις σύγχρονες κοινωνίες ξεπερνά την αγορά και μάλιστα, όπως ήδη αναφέρθηκε, έχει και βιολογικές εξελικτικές ρίζες (P. Seabright, 2004). Το κυρίαρχο, όμως, φαντασιακό δύσκολα διαπερνάται από την άλλη πραγματικότητα που δεν υπο-στηρίζεται ούτε από τη θεσμική παιδεία, ούτε από το δίκαιο και την οικονομία (βλ. Συνθήκη Ε.Ε. της οποίας θεμέλιος λίθος είναι μια «… άκρως ανταγωνιστική οικονομία της αγοράς») ούτε τα (κυρίαρχα) μέσα μαζικής επιρροής. Οι κυρίαρχες νεοκλασικές θεωρίες δεν αποδέχονται, στο πλαίσιο του «μεθοδολογικού ατομικισμού» τους (Γ. Σουμπέτερ), ότι ένα άτομο είναι γενικά διατεθειμένο να υποστεί προσωπικές απώλειες, προκειμένου να υπηρετήσει το συμφέρον της ομάδας ή της κοινότητας όπου ανήκει (K. Basu, 2017, σ.83), αλλά και ακόμα περισσότερο το «συμφέρον» ενός άγνωστου συν-ανθρώπου άγνωστης ομάδας. Λέξεις όπως αλληλεγγύη, αλληλοβοήθεια, εθελοντισμός, χαριστικότητα είναι «άχρηστες» – γνώσεις μη αποτιμήσιμες (στο ΑΕΠ), άρα αντιοικονομικές για το κυρίαρχο σύστημα που επιδιώκει την αναπαραγωγή του, αφού δεν παράγουν κέρδος, δεν ταυτίζονται με τον homo economicus σε μια κοινωνία της αγοράς, του κέρδους και της παραγωγής αξίας. Όμως οι άνθρωποι, όσο «αναπτύσσονται» οι οικονομίες και όσο «προοδεύουν» οι κοινωνίες, χρειάζονται πάνω απ’ όλα αυτό που είναι άχρηστο (N. Ordine, 2014).
Σημειώσεις:
1.Πρόκειται για «ιδιωτικά βίτσια»-αρχές που συμβάλλουν στη ευημερία όλων («δημόσια αρετή» κατ’ αποτέλεσμα-«αποτελεσματικότητα») και οδήγησαν, βοηθούσης και της «προτεσταντικής ηθικής» (δηλ. θεϊκά αποενοχοποιημένα), στην εμφάνιση από τις αρχές του 18ου αιώνα της φιλελεύθερης ανθρωπολογίας και από τα μέσα του 18ου αιώνα του καπιταλισμού (σύμφωνα με το «μύθο των μελισσών» του B. Mandeville, βλ. D.-R. Dufour, 2017, p.3). Ο A. Smith ήταν εκείνος που έβαλε την (εγωιστική) αγάπη του εαυτού (self love) στη θέση του «ιδιωτικού βίτσιου».
2. Για αυτή την τάση της αναρχικής ανθρωπολογίας ο άνθρωπος δεν είναι αυτόνομος ιδιοκτήτης του εαυτού του, αλλά συνυπάρχει σε αλληλεπίδραση και συλλογική σύνθεση με τους άλλους. Γι’ αυτό πρωτεύουσα και καθοριστική σημασία έχει η αλληλεγγύη και η ισότητα και όχι η αυτοπροστατευόμενη και νομικά περικλειόμενη ελευθερία
Βιβλιογραφικές αναφορές:
K. Basu, Au de la du marché. Vers une nouvelle pensée économique, Ed. L’Atelier, 2017
D.-R. Dufour, Les prospérités du vice, Le monde Diplomatique, Décembre 2017, p. 3
Σ. Δημητρίου, Αλληλεγγύη και αξιοπρέπεια, εφημ. «Η Κυριακάτικη Αυγή-Αναγνώσεις», 6/5/2012, σ.21-22
J. Elster, Le désintéressement. Traité critique de l’homme économique, Paris, Seuil, 2009
Γ. Κολέμπας, Ο σύγχρονος κοινοτισμός, οι εκδόσεις των συναδέλφων, 2015
Στ. Μανουσέλης, Εφημ. των Συντ. ,7-8 και 14-15 /10/ 2017
Μπ. Μαρίς, Ο Ουελμπέκ ως οικονομολόγος, Βιβλ. της Εστίας, Αθήνα, 2015
Κ. Μελάς , Η ατελέσφορη επιστήμη, Εκδ. Ευρασία, Αθήνα, 2013
Χ. Ναξάκης, Ο άνθρωπος αρπακτικό: Το δίλλημα του φυλακισμένου, Εφημ. των Συντακτών, 24/1/ 2016
Χ. Ναξάκης, Η εταίρα αχλαδιά, Εφημ. των Συντακτών,1/4/ 2014
Χ. Ναξακης, Οι ρίζες της αλληλεγγύης , Βαβυλωνία, 25/2/2016
N. Ordine, Η χρησιμότητα των άχρηστου, Άγρα, 2014
M. Patou – Matis, Non, les hommes n’ont pas toujours fait la guerre, Le Monde diplomatique, juillet 2015
Δ. Ποταμιάνος, Αλληλέγγυες μέρες , εκδ. ποταμός, 2013
Τζ. Ρίνγκλαντ, Εφημ. των Συντ. 11/4/2018
M. Sahlins, Χρήσεις και καταχρήσεις της βιολογίας. Μια ανθρωπολογική κριτική της κοινωνιοβιολογίας, Αλεξάνδρεια, Αθήνα, 1997
P. Seabright, The company of strangers : A natural history of Economic life, Princeton University Press, Princeton, New Jersey, 2004
P. Servigne, G. Chapelle, L’entraide. L autre loi de la jungle, Les Liens qui libèrent, 2017
Fr. De Waal, Πρωτεύοντα και φιλόσοφοι. Πως εξελίχθηκε η ηθική, Αλεξάνδρεια, 2015
Fr. De Waal, συνεντ. Εφημ. των Συντακτών, 13 – 14/6/2015.
Fr. De Wall, L’ âge de l’ empathie. Leçons de la nature pour une société solidaire, Les Liens qui Libèrent, 2009
Οι Τάκης Νικολόπουλος και Δημήτρης Καπογιάννης διδάσκουν σε ΠΜΣ των Πανεπιστημίων Πατρών και Ιονίου.
Πηγή: Η Εποχή
