Μετάφραση Αλέξης Ιωάννου, Γιάννης Καψόπουλος, Γιώργος Λιερός, Χριστιάνα Μόσχου, Διονυσία Μυλωνάκη, Σωτήρης Παπαδημητρίου, Γιώργος Περτσάς, Ξένια Στεφανίδου, εκδόσεις Τόπος, 2025
Οι εκδόσεις Τόπος εξέδωσαν μια εξαιρετική συλλογή κειμένων του Τεοντόρ Σάνιν, ενός ετερόδοξου μελετητή των χωρικών που σημάδεψε τον συγκεκριμένο κλάδο, και γι’ αυτό οφείλουμε συγχαρητήρια στους επιμελητές Γιώργος Λιερό και Γιώργο Περτσά, καθώς και στη μεταφραστική ομάδα.
Όχημα κοινωνικής αναγέννησης
Στο κείμενό του «Ύστερος Μαρξ: Θεοί και τεχνίτες», ο Σάνιν μάς υπενθυμίζει πως στην τελευταία περίοδο της ζωής του ο Μαρξ, υπό την επίδραση των γνώσεων που αποκτούσε α) για τους πρωτόγονους λαούς, χάρη στην ανάπτυξη της εθνογραφίας, και β) για τη ρωσική αγροτιά, χάρη στις προσωπικές του μελέτες, προχώρησε σε μια πιο σύνθετη διατύπωση των κοινωνικών μορφών και της αλληλεξάρτησής τους. Χαρακτηριστικά, αναφέρει ο Σάνιν πως «οι τρεις πηγές της αναλυτικής σκέψης του Μαρξ που πρότεινε ο Ένγκελς –η γερμανική φιλοσοφία, ο γαλλικός σοσιαλισμός και η βρετανική πολιτική οικονομία– θα πρέπει, στην πραγματικότητα, να συμπληρωθούν με μία τέταρτη, αυτή του ρωσικού επαναστατικού λαϊκισμού». Μέσα από την επαφή του με τους ρώσους λαϊκιστές επαναστάτες, ο Μαρξ έπαψε να λοιδορεί τη ρωσική αγροτική κοινότητα για την καθυστέρησή της, και τη δεκαετία του 1870 άρχισε να την εκτιμά για την επικέντρωσή της στις ανθρώπινες ανάγκες έναντι του κέρδους και την εγγενή δημοκρατικότητά της. Ως εκ τούτου, σταμάτησε να θεωρεί την εξαφάνισή της αναπόφευκτη και άρχισε να σκέφτεται πως, αν μια επανάσταση προφτάσει και τη σώσει, η συνεταιριστική πλευρά της ύπαρξης της κοινότητας θα μπορούσε να προσφέρει ένα όχημα κοινωνικής αναγέννησης. Αξίζει να αναφερθεί σε αυτό το σημείο ότι ο δικός μας Κ.Δ. Καραβίδας, τον Μεσοπόλεμο, είχε προτείνει στο έργο του Σοσιαλισμός και κοινοτισμός μια ανάπτυξη στηριγμένη ακριβώς στην εσωτερική δυναμική των ελληνικών αγροτικών κοινοτήτων. Έτσι, ο Μαρξ αντιλαμβανόταν ότι η Αγγλία δεν έδειχνε υποχρεωτικά το μέλλον στις διάφορες Ρωσίες της εποχής, όπως –συμπληρώνει ο Σάνιν– η σοβιετική Ρωσία δεν μπορούσε να μονοπωλήσει την επαναστατική φαντασία στις διάφορες Αγγλίες έναν αιώνα μετά. Η ιδέα που διερευνά ο Μαρξ περί πολλαπλότητας των δρόμων του κοινωνικού μετασχηματισμού βρίσκει, κατά τη γνώμη μου, την ανάπτυξή του σε κατοπινά έργα όπως οι Ρεαλιστικές ουτοπίες του Έ.Ό. Ράιτ. Επομένως, καταλήγει ο Σάνιν, «ο Μαρξ δεν ήταν θεός» –εξηγεί τους λόγους της θεοποίησης του –«αλλά μεγάλος τεχνίτης»: μετά το Κεφάλαιο, «αντιμετώπισε κριτικά σχόλια και μια αυξανόμενη εισροή “πεισματάρικων δεδομένων”, τα οποία δεν ταιριάζουν πλήρως με το θεωρητικό σχήμα του και έπρεπε να τύχουν επανεπεξεργασίας. Επανεξέτασε εντατικά, για ακόμη μία φορά, τις θεωρητικές δομές του και προχωρούσε σε νέα πεδία».
Η οικονομία των χωρικών
Στο κείμενο με τίτλο «Η κοινωνικοοικονομική κινητικότητα και η αγροτική ιστορία της Ρωσίας 1905-1930», ο Σάνιν εξηγεί γιατί η πρόβλεψη των μπολσεβίκων για ξέσπασμα ταξικού πολέμου εντός της ρωσικής αγροτιάς, καθώς και η στρατηγική τους να τον προκαλέσουν, απέτυχε. Η έλλειψη κατανόησης εκ μέρους των μπολσεβίκων της εσωτερικής ζωής της αγροτιάς κατέληξε σε πρώτη φάση σε οπισθοχώρηση (Νέα Οικονομική Πολιτική) και σε δεύτερη σε σύγκρουση του σοβιετικού κράτους με την αγροτιά ως σύνολο, προς χάριν της κολεκτιβοποίησης αλλά με συνέπεια την καταστροφή των υπαρκτών αγροτικών κοινών. Η εξισωτική τάση που προέκυψε στη συνέχεια οφειλόταν στην κατάτμηση των πλούσιων γαιών, μέσω διαίρεσης των νοικοκυριών, τη συγχώνευση μέσω γάμων των φτωχότερων νοικοκυριών, και την εξαφάνιση πολλών φτωχότερων νοικοκυριών λόγω μετανάστευσης. Όπως όμως τονίζει ο Σάνιν, «ορισμένες συνεχείς διαδικασίες ήταν πολλαπλής κατεύθυνσης ή κυκλικές από την ίδια τους τη φύση, για παράδειγμα οι παράγοντες της τυχαιότητας στη ζωή των αγροτών, ιδίως οι ισχυρές, αυθαίρετες και ανεξέλεγκτες επιπτώσεις της φύσης, της αγοράς και των κρατικών πολιτικών επί της αγροτικής οικονομίας περιορισμένων πόρων». Ομοίως, συνεχίζει ο συγγραφέας, οι λανθάνουσες και εσωτερικές συγκρούσεις στο εσωτερικό της αγροτιάς αφορούσαν ταυτόχρονα οικονομικά στρώματα, φύλα και γενεές, φατρίες και δίκτυα προστασίας. Οι δε εξωτερικές πιέσεις από το κράτος και τη φύση ανέκαθεν κρατούσαν ενωμένη την αγροτική κοινότητα που οι μπολσεβίκοι προσπάθησαν να διασπάσουν. Στο σημείο αυτό, μάλιστα, ο Σάνιν παρατηρεί κάτι χρήσιμο και για την ανάλυση και εμπειρία και της δικής μας Επανάστασης: «… ένας πετυχημένος αγρότης, αρχηγός μεγάλου και σχετικά πλούσιου νοικοκυριού, που είχε σε πολλές περιπτώσεις επαναστατήσει κατά το πρόσφατο παρελθόν, ήταν κατά κανόνα αποδεκτός ως φυσικός ηγέτης παρά αντιμετωπιζόταν ως “ταξικός εχθρός”».
Στο κείμενο «Το μήνυμα του Τσαγιάνοφ: Διευκρινίσεις, παρανοήσεις και η σύγχρονη “θεωρία της ανάπτυξης”», ο Σάνιν επιχειρεί να αναδείξει το πρωτοποριακό έργο του Τσαγιάνοφ για την οικονομία των χωρικών που βασίζεται στην οικογενειακή εργασία, την ευελιξία της, την αλληλοβοήθεια μεταξύ οικογενειών, τις οικογενειακές στρατηγικές, που τους επιτρέπουν να λειτουργούν ακόμα και με ονομαστικό αρνητικό κέρδος, κάτι αδιανόητο για τις καπιταλιστικές επιχειρήσεις. Ο Τσαγιάνοφ θεωρούσε, λοιπόν, πως η οικογενειακή αγροτική οικονομία δεν είναι μόνο για την επιβίωση των εξαθλιωμένων, αλλά διαθέτει πλεονεκτήματα έναντι της καπιταλιστικής παραγωγής στην ύπαιθρο. Ειδικά αν υιοθετούταν ένα πρόγραμμα που θα συνδύαζε οριζόντιες συνεταιριστικές πρακτικές και κάθετη συνεργασία. Όπως τονίζει ο Σάνιν, οι πρακτικές των χωρικών δεν ενσωματώθηκαν θεωρητικά μέσω της εισαγωγής μιας έννοιας ενός ξεχωριστού τρόπου παραγωγής των χωρικών –αλλά εγώ σας συστήνω να διαβάσετε τα βιβλία του Κυριάκου Χαραλάμπους, Συνεταιριστικός τρόπος παραγωγής και η μετάβαση στο σοσιαλισμό (1997) και Το αντικείμενο της κοινωνιολογίας: ο ανθρωπο-κοινωνικός σχηματισμός (2001), προκειμένου να ενημερωθείτε για τις περιπέτειες της έννοιας του «οικογενειακού τρόπου παραγωγής» και των σχέσεών του με τους άλλους τρόπους παραγωγής.
Οι έκκεντρες οικονομίες
Στο επόμενο κείμενο, «Έκκεντρες οικονομίες: Μια πολιτική οικονομία των περιθωρίων», ο Σάνιν σημειώνει πως οι οικονομικές δραστηριότητες που λαμβάνουν χώρα εκτός των κυρίαρχων οικονομικών μοντέλων διευρύνονται, είτε βοηθώντας τα να λειτουργούν είτε υπερβαίνοντάς τα. Σε κάθε περίπτωση, αυτές οι «έκκεντρες οικονομίες» παρουσιάζουν τη δική τους λογική, αυτονομία, δυναμική, και μια ικανότητα να χειρίζονται το δικό τους περιβάλλον. Κοινωνική οικονομία, οικογενειακή και διοικογενειακή παραγωγική δραστηριότητα, «μαύρη οικονομία», κ.ά, είναι μορφές οικονομικής δραστηριότητας που χαρακτηρίζονται από άτυπες ρυθμίσεις που εδράζονται στα ευρύτερα μοτίβα της καθημερινής αλληλεπίδρασης και δίνουν έμφαση στην ανταλλαγή και την κοινωνική αναπαραγωγή έναντι του πλέγματος χρήμα-μισθοί και του απεριόριστου ανταγωνισμού με σκοπό το κέρδος. Χάρη σε αυτές η κοινωνία μπορεί και αναπαράγεται – όπως έχουν ισχυριστεί άλλωστε τόσο οι μελετητές των κοινών όσο και οι αντίστοιχες της οικονομίας της φροντίδας.
Το βιβλίο ολοκληρώνεται με δύο συνεντεύξεις. Στη μεγαλύτερη εξ αυτών ο Σάνιν μας προσφέρει μια σειρά από διεισδυτικές παρατηρήσεις: χάσαμε ολόκληρες γενιές σκέψης με το να συμμορφωνόμαστε σε συγκεκριμένες σοσιαλιστικές υποθέσεις∙ ο ιστορικός σοσιαλισμός μετέφερε την εστίαση από τη δικαιοσύνη στην ανάπτυξη∙ όλες οι ελίτ διαφθείρονται∙ και ο καλύτερος λαϊκισμός έχει προβλήματα∙ ήρθε η ώρα να αποδεχθούμε ότι ο σοσιαλισμός ως ιστορικό φαινόμενο είχε αρχή και τέλος∙ χρειαζόμαστε νέες ιδέες∙ είμαστε βαθιά μπερδεμένοι∙ ίσως ήρθε η ώρα για ένα κομμουνιστικό πείραμα, με την έννοια ενός κοινοτικού γεγονότος που να μη μεταφράζεται σε κολεκτιβισμό, κρατισμό και αυτοκαταστροφή. Βέβαια, ο ίδιος γνωρίζει ότι οι κοινότητες είναι συντηρητικές, μπορεί να γίνουν καταπιεστικές, άσε που δεν υπάρχουν πλέον – απόμεινε μόνο ένας κομουναλισμός. Εδώ βρισκόμαστε∙ και θέλει κουράγιο να το αποδεχτούμε, ιδιαίτερα όσοι και όσες αφιέρωσαν τη ζωή τους σε κάτι που πλέον δεν λειτουργεί.
Δημήτρης Παπανικολόπουλος
Η ΕΠΟΧΗ
