Ο καθηγητής Πολιτειολογίας στο Τμήμα Πολιτικής Επιστήμης και Ιστορίας του Παντείου Πανεπιστημίου, παρεμβατικός κι εξωστρεφής διανοούμενος με καίρια αρθρογραφία άμεσων αντανακλαστικών, κυκλοφόρησε πρόσφατα το καινούργιο του βιβλίο «Χρόνια δοκιμασίας» (εκδ. Πόλις) που, περιλαμβάνοντας 112 επιφυλλίδες της τελευταίας δεκαετίας κι ένα αδημοσίευτο κι εκτεταμένο Επίμετρο, διατρέχει και σχολιάζει την κρίσιμη επικαιρότητα από το 2015, προσφέροντάς μας μια πολλαπλή αφορμή γι’ αυτή την κουβέντα
«Η σφαγή της Γάζας είναι η μεγαλύτερη ηθική δοκιμασία της ανθρωπότητας μετά το τέλος του Β’ Π.Π. Δεν είναι η μοναδική σφαγή που πραγματοποιείται σήμερα, υπάρχουν όμως κάποιες σφαγές που για διαφορετικούς λόγους μας κινητοποιούν περισσότερο, κυρίως όταν αφορούν θύματα κατοχής. Στην περίπτωση της παλαιστινιακής σφαγής, αυτό που μας έχει συντρίψει -το ζωτικότερο όλων- είναι η ισραηλινή κατοχή. Οι Παλαιστίνιοι έχουν στερηθεί το δικαίωμα της αυτοδιάθεσης. Ηδη από το 1948 τους είχαν στερήσει το δικαίωμα να είναι κράτος, και ξανά το 1967. Βέβαια, το να το υπογραμμίζουμε αυτό δεν πρέπει να μας οδηγεί στο να κλείνουμε τα μάτια μας μπροστά στην επίθεση της Ρωσίας στην Ουκρανία. Αλλά η ευρωπαϊκή αλληλεγγύη στην Ουκρανία χωρίς αλληλεγγύη στους Παλαιστίνιους είναι ο ορισμός της δυτικής υποκρισίας. Στην Ουκρανία είχαμε επιθετικό πόλεμο, άρα άδικο. Στην Παλαιστίνη έχουμε τον καλύτερα εξοπλισμένο στρατό στον κόσμο εναντίον αμάχων. Δεν έχουμε καν πόλεμο».
Καθηγητής Πολιτειολογίας στο Τμήμα Πολιτικής Επιστήμης και Ιστορίας του Παντείου Πανεπιστημίου, ο Δημήτρης Χριστόπουλος είναι ταυτόχρονα ένας διανοούμενος της εξωστρέφειας και της δράσης, με συστηματική παρέμβαση στα πράγματα. Αυτήν την πλευρά του αναδεικνύει το καινούργιο του βιβλίο, με τίτλο «Χρόνια δοκιμασίας» (εκδ. Πόλις), που το προλογίζει ο ιστορικός Στρατής Μπουρνάζος, φωτίζοντας από τα κάτω το πρόσωπο του συγγραφέα και τη στάση ζωής του.
Εδώ είναι συγκεντρωμένες 112 επιφυλλίδες της τελευταίας δεκαετίας, από τη συνεργασία του Χριστόπουλου με το ηλεκτρονικό περιοδικό Chronos.mag, με το «Βήμα», τη «Lifo», πιο σποραδικά με την «Εφημερίδα των Συντακτών» και την «Εποχή» και, τα τρία τελευταία χρόνια, με τον ιστότοπο News 24.7. Δεν πρόκειται όμως για ένα βιβλίο-αρχείο, αλλά για ένα βιβλίο-καθρέφτη της κρίσιμης επικαιρότητας από το 2015, που μπορεί να μας αφυπνίσει ως κοινωνία και ως ελεύθερες συνειδήσεις, προκειμένου να αναστοχαστούμε τον κόσμο μας και τη θέση μας σ’ αυτόν, τις αρχές μας και τις κόκκινες γραμμές μας, όπως και τους οδοδείκτες μας. Διότι πολλά από αυτά που σχολιάζει ο Χριστόπουλος αναφέρονται σε καταστάσεις με τις οποίες θα χρειαστεί να αντιπαλέψουμε στο μέλλον. Είναι γι’ αυτό σοφή η επιλογή του να ανοίξει το βιβλίο του με τα πορτρέτα-σχόλια που έχει κάνει για κάποιες προσωπικότητες τις οποίες θεωρεί φωτεινά παραδείγματα: τον Αναστάσιο, τον Χρήστο Ροζάκη, τη Μυρσίνη Ζορμπά, τον δήμαρχο Ιωαννίνων Μωυσή Ελισάφ, τον Αριστόβουλο Μάνεση, τον Ηλία Νικολακόπουλο, τον νέο Ελληνα του Ευρωπαϊκού Δικαστηρίου Δικαιωμάτων του Ανθρώπου Γιάννη Κτιστάκι και τον Αλέξη Οικονομίδη.
Τα σχολιαστικά κείμενα του βιβλίου… ζυγίζουν 1.000 λέξεις το καθένα και παρουσιάζονται όχι χρονολογικά αλλά χωρισμένα θεματικά σε έξι μέρη που επιτρέπουν ακριβώς στο αναγνωστικό κοινό να επιλέγει κάθε φορά πού θα… ταξιδέψει. Για τον ίδιο πάντως, όπως λέει σήμερα στην «Εφ.Συν.», «τα πιο ζόρικα χρόνια» ήταν η πενταετία 2010-2015 «όπου δεν ξέραμε τι θα μας ξημερώσει», καθώς και τα τρία χρόνια 2016-2019 που ήταν πρόεδρος στη Διεθνή Ομοσπονδία των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου. Αλλά σπεύδει να προσθέσει κάτι που θα μπορούσε να είναι το μότο του: «Το να είσαι απαισιόδοξος είναι ηττοπάθεια».
Το μοναδικό αδημοσίευτο κείμενο του τόμου, που είναι και το πιο πρόσφατο, γραμμένο τον φετινό Ιούνιο, είναι το Επίμετρο. Δέκα σελίδες σκοτεινές και απαισιόδοξες, που όμως μας κινητοποιούν να αντιδράσουμε.
● «Χρόνια δοκιμασίας φεύγουν. Χρόνια μεγαλύτερης δοκιμασίας έρχονται». (…) «Βυθιζόμαστε στην αβεβαιότητα και την ψυχροπολεμική ένταση των εξοπλισμών. (…) Η πολεμική οικονομία αμφισβητεί όλες τις πολιτικές κοινωνικής μέριμνας και αναδιανομής υπέρ των αδυνάμων». Αυτά σημειώνεις στο Επίμετρο που έγραψες πριν από τρεις μήνες. Πολλές φορές τα βιβλία σου τα χρησιμοποιείς και ως αναφορά στη διδασκαλία σου στο Πάντειο. Τι θα πεις στα παιδιά την καινούργια χρονιά;
Ναι. Οι συνθήκες είναι πολύ δύσκολες. Το χρώμα του ουρανού παγκοσμίως είναι πλέον βαθύ γκρίζο. Αλλά στο νέο παιδί δεν μπορείς να στερήσεις την ανάγκη να ελπίζει. Δεν θα το κάνω λοιπόν αυτό το βιβλίο μάθημα στα πρώτα έτη. Στο νέο παιδί χρειάζεται να καλλιεργήσεις την επίγνωση της αβεβαιότητας, να το απομακρύνεις από τον αφελή βολονταρισμό, αλλά πρέπει να βρεις και μια ρωγμή για την ελπίδα. Ισως λοιπόν, πριν απ’ όλους, το βιβλίο να απευθύνεται στους καθηγητές της Μέσης Εκπαίδευσης. Τα κείμενά μου θέλω να είναι κείμενα ζύμωσης. Προσπαθώ με αυτά να ανταποκριθώ σε αυτό που περιμένει μια κοινωνία από εκείνους που θεωρεί ότι είναι διανοούμενοι. Να βάζουν μια ατζέντα. Είναι κείμενα των 1.000 λέξεων γραμμένα απνευστί, για τα οποία όμως χρειάζομαι δεκαπλάσιο χρόνο προκειμένου να τα επιμεληθώ. Θέλω να γράφω απλά. Κοφτά. Ο,τι λέω, είτε συμφωνεί είτε διαφωνεί κανείς, θέλω να το καταλαβαίνει. Η ανθρώπινη σκέψη κινητοποιείται ακόμα και μέσα από τη διαφωνία, από την αντίρρηση. Για να δεξιωθούν λοιπόν τέτοια μηνύματα οι φοιτητές/τριες, χρειάζεται… να έχουν μπει τα μπετά τους. Ωστε να μην οδηγηθούν στη διάψευση, που με τη σειρά της οδηγεί είτε στον κυνισμό είτε στην ιδιώτευση. Κι εγώ ο ίδιος έμαθα διά πυρός και σιδήρου πότε είναι η στιγμή να πω αυτό που θέλω και σε ποιον τόνο θα το πω. Ομολογώ πως παλιότερα δεν το κατάφερνα πάντα.
● Υπήρξαν ωστόσο και νίκες σ’ αυτά τα «χρόνια της δοκιμασίας». Μην τις παραβλέπουμε.
Οπωσδήποτε! Η νίκη της δεκαετίας ήταν η Συμφωνία των Πρεσπών το 2018. Με αυτό το βήμα, αλλάξαμε σελίδα στο «Μακεδονικό». Και νωρίτερα, στο διάστημα 2010-2015, νίκη ήταν και όλη η υπόθεση με τον «νόμο για την ιθαγένεια» των παιδιών των μεταναστών. Η σύνθεση του ελληνικού λαού αλλάζει. Το έθνος «αλλοιώνεται» και ευτυχώς! Είναι μεγάλες μεταρρυθμίσεις που η Δεξιά δεν μπορεί να καταργήσει, δεν μπορεί να αγνοήσει. Αυτές οι νίκες ήρθαν για να μείνουν. Είναι γεγονός ότι η κυβέρνηση παλεύει να ξεδοντιάσει τον νόμο για την ιθαγένεια, όμως δεν μπορεί να τον αποσύρει. Θα αναγκαστεί να ζήσει μ’ αυτόν. Οπως η Δεξιά έζησε με την κατάργηση της προίκας που η ίδια καταψήφισε όταν την κατάργησε το ΠΑΣΟΚ στις μεγάλες αλλαγές του Οικογενειακού Δικαίου. Δεν ανήκω σ’ εκείνους που τα βλέπουν όλα μαύρα, ούτε ακολουθώ την ελεεινολογία και την ηττοπάθεια πολλών αριστερών. Υπήρξαν γεγονότα που αντέστρεψαν τον συσχετισμό σε μακρά διάρκεια. Η δεκαετία της «δοκιμασίας» λοιπόν δεν είναι δεκαετία διαρκούς ήττας. Παρ’ όλα αυτά, σε ορισμένα επίδικα είμαστε χειρότερα σήμερα απ’ ό,τι το 2010. Χαρακτηριστικό, το «Μεταναστευτικό».
● Θα έβλεπες στη φτωχοποιημένη Ελλάδα ένα σχέδιο κοινωνικής ένταξης μεταναστών;
Οταν πρωτοήρθαν οι Αλβανοί το ’90, την κοινωνική ένταξη την έκανε μόνη της η αγορά, και παρά τις φοβερές ταλαιπωρίες τους, η δουλειά έγινε. Αλλά από το 2016 κι έπειτα, εμφατικά μετά από το 2019, ο στόχος είναι η αποτροπή των μεταναστών και όχι η ένταξη. Ομως η αποτροπή, πέρα από το ότι έχει ανθρώπινο κόστος, βλέπουμε ότι είναι μια ψευδαίσθηση. Σ’ αυτή την ψευδαίσθηση δυστυχώς ζούμε, με τραγικά αποτελέσματα τόσο για την ανθρώπινη αξιοπρέπεια όσο και για την κοινωνική συνοχή. Φυσικά και για την οικονομία. Ζούμε σε μια χώρα που χρειάζεται 300.000 εργατικά χέρια, κι όμως, αντί να καλεί τους μετανάστες, τους κρατάει στα νησιά με ευρωπαϊκά χρήματα. Ετσι χαϊδεύεται ο ρατσισμός. Και, ας δεχτούμε ότι σε σχέση με άλλες κοινωνίες η ελληνική δεν είναι μια ιδιαίτερα ρατσιστική κοινωνία. Υπάρχει παρ’ όλα αυτά κάτι άλλο που τη χαρακτηρίζει, ένα σύμπτωμα ελληνικό: μια αυτο-αναφορικότητα που δεν οδηγεί παρά στον εθνικισμό. Ο εθνικός ναρκισσισμός είναι, πιστεύω, το ιδιαίτερο ελληνικό πρόβλημα – όχι ο ρατσισμός
● Ηδη πάντως, το σημειώνεις, βιώνουμε μια άνευ προηγουμένου επίθεση των ισχυρών… Στο Επίμετρο, μιλάς για «τραμπική αντεπανάσταση», για «ταπείνωση των εθνών με τα οποία συναλλάσσεται το νέο καθεστώς», και επισημαίνεις ότι «η πολεμική οικονομία αμφισβητεί (…) όλες τις πολιτικές κοινωνικής μέριμνας». Με άλλα λόγια, ενώ την επαύριο του Β’ Π.Π. η ευρωπαϊκή Δεξιά συμφώνησε με τους πολιτικούς αντιπάλους της και στήριξαν ένα σχέδιο κράτους πρόνοιας, σήμερα το αντιφασιστικό συμβόλαιο ξεθωριάζει. Και φαίνεται να ερωτοτροπούμε με τις πιο δυσοίωνες σελίδες της Ιστορίας.
Είναι γεγονός. Είμαστε μπροστά στο ενδεχόμενο μιας γενικής πολεμικής ανάφλεξης. Δεν κινδυνολογώ. Αλλο κινδυνολογία κι άλλο επίγνωση. Ο ιστορικός Κρίστοφερ Κλαρκ έγραψε ότι το 1914 οι Ευρωπαίοι υπνοβατούσαν. Τώρα υπνοβατούν και πάλι. Αυτό που συμβαίνει σήμερα προετοιμάστηκε την επαύριο της 11ης Σεπτεμβρίου 2001, με τον άφρονα τρόπο με τον οποίο οι Ευρωπαίοι συντάχθηκαν με την αμερικανική πολιτική. Αλλά ακόμα και αυτό έχει τις ρίζες του σε μια άλλη στρατηγική συμμαχία που είχε συνομολογηθεί δέκα χρόνια νωρίτερα, με το λεγόμενο Washington Consensus, τη συμφωνία δηλαδή γι’ αυτό που έκτοτε, στα τέλη του ’80 και στις αρχές του ’90, ονομάσαμε «νεοφιλελεύθερη παγκοσμιοποίηση». Σήμερα, οκτώ δεκαετίες μετά το αντιφασιστικό συμβόλαιο, μετά και την Οικουμενική Διακήρυξη των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου που υιοθετήθηκε από τον ΟΗΕ το 1948, είμαστε στο εργαστήριο των πιο απάνθρωπων πολιτικών προγραμμάτων που γνώρισε η ανθρωπότητα. Τώρα βλέπουμε ξανά ότι η Δύση είναι και ο φασισμός της.
● Πώς μπορούμε να αντιμετωπίσουμε την αναδυόμενη Ακροδεξιά στην Ελλάδα;
Είναι τρία τα πεδία. Πρώτο, αυτό των θεσμών, γι’ αυτό ήταν πολύ σημαντική η καταδίκη της Χρυσής Αυγής. Δεν πρέπει να τα περιμένουμε όλα από τους θεσμούς, αλλά είναι λάθος να μην περιμένουμε τίποτα. Δεύτερο πεδίο είναι ο κοινωνικός συσχετισμός, άρα και η ενίσχυση των κινημάτων και του λαϊκού παράγοντα. Ο δρόμος δηλαδή. Τρίτο πεδίο είναι αυτό της μάχης των ιδεών, όπως αναπτύσσεται μέσα από τον κοινωνικό ανταγωνισμό. Το να τη δώσεις φυσικά δεν σημαίνει ότι θα την κερδίσεις αυτή τη μάχη. Ομως αν δεν τη δώσεις, σίγουρα θα τη χάσεις. Είναι μια μάχη δύσκολη σε επίπεδο δημοφιλίας επειδή δεν αρκεί το να αποδομείς τους μύθους των άλλων. Απαιτεί να αναμετρηθείς και με τους δικούς σου μύθους. Εγώ σ’ αυτήν είμαι ταγμένος. Και σκέφτομαι ειλικρινά μήπως ήρθε η ώρα να αναμετρηθεί με τους δικούς της μύθους η Αριστερά, χωρίς να πάψει να είναι Αριστερά.
● Θα μπορούσε άραγε να αλλάξει κατεύθυνση η χώρα εάν ανέβαινε στην εξουσία η Αριστερά;
Η Ιστορία είναι η ήπειρος του αναπάντεχου. Τα πράγματα έρχονται με τρόπο που δεν τον περιμένουμε επειδή το υπαγορεύουν όχι μεταφυσικές δυνάμεις αλλά η δράση των ανθρώπων. Οι άνθρωποι και όχι τα κλειστά «μίτινγκ» ούτε οι μεσσιανικοί ηγέτες. Ολα αυτά επικάθονται ως συνέπειες στον τρόπο με τον οποίο ο κόσμος κινητοποιείται. Πολλά από αυτά που έγιναν τον τελευταίο καιρό δεν θα μπορούσαμε να τα πιστέψουμε… Το ότι η ελληνική κοινωνία εμπιστεύτηκε τον ΣΥΡΙΖΑ το 2015 ήταν το μεγαλύτερο δώρο που έκανε η Ελλάδα στην Ευρώπη τα τελευταία 50 χρόνια. Μέχρι το 2019 καταφέραμε η αμφισβήτηση και η οργή να εκφράζονται μέσα από το κανάλι του ΣΥΡΙΖΑ. Αυτή ήταν η ελληνική ιδιαιτερότητα. Σχεδόν παντού αλλού, η αμφισβήτηση του mainstream ερχόταν και έρχεται από τα δεξιά. Ομως γι’ αυτό, όσον αφορά την κυριαρχία της Δεξιάς σήμερα, ο ΣΥΡΙΖΑ έχει τεράστιο μερίδιο ευθύνης για τον τρόπο με τον οποίο πολιτεύτηκε ως κυβέρνηση, κυρίως όμως ως αντιπολίτευση από το 2019 κι ύστερα.
● Από όλους τους θεσμούς, ποιον θεωρείς τον πιο σάπιο, τον πιο προβληματικό;
Αυτόν που ονομάζουμε «Δικαιοσύνη», ή μάλλον «δικαστική εξουσία». Δεν χαρίζω τη λέξη «Δικαιοσύνη» στη δικαστική εξουσία. Κανένας δεν πιστεύει -ούτε οι συντηρητικοί πολίτες πλέον- ότι αποδίδεται κανονικά η δικαιοσύνη. Αυτή είναι η μεγαλύτερη ματαίωση της 3ης Ελληνικής Δημοκρατίας στα 50 της χρόνια. Οταν θεωρείς ότι δεν μπορείς να βρεις το δίκιο σου, πώς να μη φουντώσει ο φασισμός; Εκεί εντοπίζεται η δύναμη των κινημάτων της Ακρας Δεξιάς. Αλλά μήπως λειτουργεί κανονικά ο κοινοβουλευτισμός; Ελέγχει το κοινοβούλιο την κυβέρνηση; Σαν αστείο μάς ακούγεται πλέον. Ελέγχεται από κάπου η εκτελεστική εξουσία; Μήπως έχουμε πλουραλισμό στα μίντια; Ανεξάρτητες Αρχές; Ο κόσμος έχει πεισθεί ότι όλα τα αντίβαρα είναι παρακολούθημα της εκτελεστικής εξουσίας. Αυτό είναι το πιο δύσκολο να αναταχθεί.
● Είσαι απαισιόδοξος;
Δεν είμαι ούτε αισιόδοξος ούτε απαισιόδοξος. Το να είναι κάποιος αισιόδοξος σήμερα μου φαίνεται αφέλεια. Το να είναι απαισιόδοξος είναι ηττοπάθεια και συνταγή ιδιώτευσης. Η κρίσιμη λέξη είναι η ελπίδα: η υπαρξιακή θέση του αγώνα για έναν καλύτερο κόσμο.
Μικέλα Χαρτουλάρη
ΕΦΗΜΕΡΙΔΑ ΤΩΝ ΣΥΝΤΑΚΤΩΝ
