Εδεσσα, Βέροια, Νάουσα. Φανταστείτε αυτές τις όμορφες, μικρές πόλεις στις ανατολικές παρυφές του Βερμίου, σήμερα σημαντικοί οπωρώνες της Ελλάδας, στο τελευταίο τέταρτο του 19ου αιώνα. Βρίσκονται υπό οθωμανική κυριαρχία, αλλά κατά μήκος των ποταμών και χειμάρρων που τις διασχίζουν φυτρώνουν δεκάδες μικρά και μεγάλα εργοστάσια κλωστοϋφαντουργίας, κινούμενα με τη δύναμη του νερού ή του ατμού. Τα βαμβακερά και μάλλινα υφάσματα που παράγονται εκεί, κυρίως από χριστιανούς υπηκόους της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, διακινούνται στις μεγάλες αγορές της. Μικρές ελληνικές βιομηχανικές «αυτοκρατορίες», όπως του Λαναρά, που το άστρο της έσβησε μόλις τον 21ο αιώνα, γεννήθηκαν τότε.
Αυτό το σχετικά άγνωστο έπος πρώιμου βιομηχανικού καπιταλισμού στη Μακεδονία περιγράφεται σε ένα εξαιρετικά πρωτότυπο βιβλίο, που έγραψαν ο Κώστας Λαπαβίτσας, καθηγητής Οικονομικών στη Σχολή Ανατολικών και Αφρικανικών Σπουδών στο Πανεπιστήμιο του Λονδίνου, και η διδάκτωρ Πινάρ Τσακίρογλου. «Βιομηχανικός καπιταλισμός στα Οθωμανικά Βαλκάνια: Εκβιομηχάνιση και νεωτερικότητα στη Μακεδονία» είναι ο τίτλος του βιβλίου, που κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Τόπος. Και το διάβασμά του προκάλεσε μια πολύ ενδιαφέρουσα συζήτηση με τον καθηγητή Κώστα Λαπαβίτσα.
● Διαβάζοντας το βιβλίο αντιλήφθηκα πόσα στερεότυπα έχουμε για τη Μακεδονία στα τέλη του 19ου αιώνα. Είχαμε λοιπόν εδώ, επί οθωμανικής κυριαρχίας, μια μικρή βιομηχανική επανάσταση; Ηταν το Βέρμιο ένα μικρό Μάντσεστερ;
Η σύγχρονη ελληνική ιστορία έχει γραφτεί από τη σκοπιά του Νότου, με βάση την Αθήνα, την Πελοπόννησο, τα νησιά. Η οικονομική και πολιτική ιστορία των βορειότερων περιοχών δεν είναι μέρος του κανόνα της. Προφανώς και γιατί μπήκαν στην ελληνική επικράτεια πολύ αργότερα. Αυτά που συνέβησαν στον χώρο της Μακεδονίας όσον αφορά την εμφάνιση του βιομηχανικού καπιταλισμού ήταν πρωτοπόρα για ολόκληρη την οθωμανική επικράτεια την περίοδο εκείνη. Μπορεί το μέγεθος αυτής της καπιταλιστικής ανάπτυξης να ήταν μικρό σε σχέση με την Ευρώπη, αλλά είχε μεγάλο ειδικό βάρος. Γιατί άλλο η εμφάνιση του καπιταλισμού σε μια μικρή χώρα, όπως η τότε ανεξάρτητη Ελλάδα, κι άλλο σε μια τεράστια αυτοκρατορία.
● Ποια είναι η κρίσιμη περίοδος;
Ερευνήσαμε τις εξελίξεις κυρίως από το 1870, οπότε αρχίζει η γρήγορη βιομηχανική ανάπτυξη, μέχρι το 1912 που γίνεται ο πρώτος Βαλκανικός Πόλεμος και καταλύεται η οθωμανική κυριαρχία στην περιοχή, τα Βαλκάνια μοιράζονται σε μικρότερα κράτη, η Μακεδονία εντάσσεται στην ελληνική επικράτεια και τα δεδομένα και για την καπιταλιστική ανάπτυξη στην περιοχή αλλάζουν. Οι συναλλαγές γίνονται στο ελληνικό κράτος, τα σύνορα είναι διαφορετικά, οι ορίζοντες μικρότεροι…
● Ας σταθούμε λοιπόν στην περίοδο της έρευνάς σας. Ενώ για τη Θεσσαλονίκη είναι γνωστή και αναμενόμενη αυτή η βιομηχανική ανάπτυξη, η έκπληξη είναι πως η περιοχή του Βερμίου αποδείχτηκε πιο πρωτοπόρα και πιο ανταγωνιστική. Πώς προέκυψε αυτό;
Η κλωστοϋφαντουργία εμφανίστηκε προφανώς νωρίτερα στη Θεσσαλονίκη, που ήταν μια μεγάλη πόλη τότε, με πυκνό δίκτυο χρηματοπιστωτικών σχέσεων, εμπόριο και προνομιακή θέση κατά το διάστημα των 40 χρόνων που εξετάζουμε. Παρ’ όλα αυτά η περιοχή του Βερμίου έδειξε μεγαλύτερο δυναμισμό. Καταγράφουμε τις διαφορές, λοιπόν. Ο κλωστοϋφαντουργικός καπιταλισμός στη Θεσσαλονίκη ήταν κυρίως δημιούργημα του εβραϊκού στοιχείου. Οι βιομήχανοι ήταν κυρίως Εβραίοι, αλλά και η εργατική τάξη ήταν κυρίως εβραϊκή, ενώ ο καπιταλισμός του Βερμίου ήταν χριστιανικός και ελληνικός. Στηρίχτηκε στο εργατικό δυναμικό της περιοχής, κυρίως νεαρές κοπέλες, φυσικά και παιδιά, αλλά με αγροτική καταγωγή. Οι νεαρές εργάτριες έρχονταν από τα γύρω χωριά, δούλευαν περιστασιακά, ενώ στη Θεσσαλονίκη το εργατικό δυναμικό ήταν ενταγμένο σε ένα αστικό περιβάλλον και οπωσδήποτε πιο ακριβό. Εχουμε δηλαδή διαφορετικά κοινωνικά χαρακτηριστικά στον πρωταρχικό καπιταλισμό, όλα βέβαια μέσα στο οθωμανικό πλαίσιο…
● Αλλά το ερώτημα για το Βέρμιο και τον καπιταλιστικό δυναμισμό του παραμένει. Πώς προέκυψε η γνώση, η πρωτοβουλία των τοπικών επιχειρηματιών να φέρουν τεχνολογία, μηχανικούς, μηχανήματα από το Λάνκασαϊρ;
Στην ιστορική ανάλυση δεν υπάρχει γενικός κανόνας, η εμφάνιση καπιταλισμού πρέπει να μελετάται κάθε φορά συγκεκριμένα. Στην περιοχή του Βερμίου τον πρώτο ρόλο τον έπαιξαν οι έμποροι. Η περιοχή, ιδιαίτερα της Νάουσας, είχε εξειδίκευση στη βιοτεχνική παραγωγή του σαγιακιού υπό την εποπτεία του μεγάλου εμπόρου, ο οποίος αγόραζε τα μαλλιά από την περιοχή, τα έδινε για επεξεργασία στους τοπικούς παραγωγούς και πουλούσε το προϊόν είτε στη Μακεδονία είτε στη νότια Ελλάδα. Το σαγιάκι ήταν ένα καλής ποιότητας ύφασμα, από το οποίο ο ευρύτερος πληθυσμός της αυτοκρατορίας έφτιαχνε σακάκια, πανωφόρια, τα ρούχα του γενικά. Αυτό έφερε μια πρώτη συγκέντρωση κεφαλαίου. Αλλά η κίνηση προς τον βιομηχανικό καπιταλισμό απαιτούσε ένα άλμα. Η «αυτανάφλεξη» προήλθε από το βαμβάκι και την παραγωγή νήματος που ήταν απαραίτητη και για καλής ποιότητας μάλλινο ύφασμα. Οι συνθήκες που δημιουργήθηκαν μετά τον Αμερικανικό Εμφύλιο άνοιξαν αυτό το παράθυρο, οι έμποροι του μάλλινου υφάσματος επένδυσαν στο βαμβακερό νήμα. Αυτό αποτέλεσε το έναυσμα για το πέρασμα στα βιομηχανικά κλωστήρια.
● Το οθωμανικό κράτος τι ρόλο έπαιζε;
Είναι ένα κράτος με συνεχή πίεση από τον ευρωπαϊκό ιμπεριαλισμό, κυρίως τη Ρωσία, αλλά επίσης την Αγγλία και τη Γαλλία, οι οποίες υποτίθεται στηρίζουν την Οθωμανική Αυτοκρατορία απέναντι στους Ρώσους, αλλά τη στηρίζουν όπως στηρίζει το σκοινί τον κρεμασμένο. Το κράτος καταλαβαίνει ότι η αυτοκρατορία δεν μπορεί να μη διαθέτει εγχώριες δυνάμεις βιομηχανικής παραγωγής. Η δασμολογική επιβάρυνση που επιβλήθηκε στα εισαγόμενα, κυρίως αγγλικά, προϊόντα από τη δεκαετία του 1870 επέτρεψε στους επαρχιώτες εμπόρους του Βερμίου να στραφούν κερδοφόρα στα βιομηχανικά κλωστήρια. Η ορμή τους συνεχίστηκε μέχρι το 1912, μετά το Βέρμιο συνέχισε να είναι βιομηχανικό κέντρο για δεκαετίες, αλλά στο πλαίσιο του ελληνικού κράτους. Οι πρωτεργάτες του μακεδονικού βιομηχανικού καπιταλισμού μετατράπηκαν σε ισχυρό παράγοντα του ελληνικού αστισμού πια. Οπως ο Λαναράς, με παρουσία στην Αθήνα, αλλά με εργοστάσια και στη Νάουσα. Κι είναι θλιβερό πως μετά 150 χρόνια βιομηχανικής παρουσίας και τεχνογνωσίας έκλεισε μόλις φέτος στη Νάουσα το τελευταίο εργοστάσιο αυτής της κλωστοϋφαντουργικής παράδοσης.
● Πώς επηρέασε αυτή η μακεδονική βιομηχανική επανάσταση το λεγόμενο Μακεδονικό Ζήτημα; Τι ρόλο έπαιξαν οι καπιταλιστές του Βερμίου;
Η άποψή μας είναι ότι τα φαινόμενα αυτά συνδέονται άμεσα. Βεβαίως εμείς δεν κάνουμε πολιτική ιστορία του Μακεδονικού Ζητήματος. Αλλά παραθέτουμε ορισμένα σημαντικά στοιχεία για το κοινωνικό υπόβαθρό του. Η περιοχή του Βερμίου είναι η περιοχή των «Μυστικών του Βάλτου» και του Μακεδονικού Αγώνα. Οι βιομήχανοι και οι έμποροι ήταν ως επί το πλείστον χριστιανοί, κατά κανόνα Ελληνες στην κουλτούρα και στη γλώσσα και ορθόδοξοι στο θρήσκευμα. Οι γαιοκτήμονες ήταν ως επί το πλείστον μουσουλμάνοι. Με το κεφάλαιο που συσσώρευαν οι χριστιανοί καπιταλιστές στο Βέρμιο, όπως και οι Εβραίοι της Θεσσαλονίκης, από το 1890 και μετά άρχισαν να αγοράζουν τσιφλίκια στον κάμπο από μουσουλμάνους, οι οποίοι έβλεπαν ότι επέρχεται κατάρρευση και έφευγαν. Αλλαξε δηλαδή το καθεστώς ιδιοκτησίας στον κάμπο της Θεσσαλονίκης. Αυτή η κοινωνική αλλαγή άφηνε πίσω τους ακτήμονες της περιοχής, που σε μεγάλο βαθμό είναι σλαβόφωνοι. Και χωρίζονται σε πατριαρχικούς και εξαρχικούς. Ακριβώς εκεί συγκρούονται ο ελληνικός με τον βουλγαρικό εθνικισμό. Ο σλαβόφωνος αγρότης βλέπει ότι το Πατριαρχείο στηρίζει τον τσιφλικά, βιομήχανο ή έμπορο και στρέφεται προς τον βουλγαρικό εθνικισμό. Ο ελληνικός εθνικισμός έχει τις δικές του δυνάμεις στήριξης και η σύγκρουση εξελίσσεται αιματηρή στην περιοχή της Μακεδονίας. Χωρίς αυτά τα δεδομένα είναι πολύ δύσκολο να καταλάβει κανείς τι ακριβώς συνέβη εκεί.
Γιάννης Κιμπουρόπουλος
