Συζητάμε με τη μεξικανή καθηγήτρια Φιλοσοφίας στο Πανεπιστήμιο του Όρεγκον Σίντια Μαρτίνες, που η έρευνά της επικεντρώνεται στη φεμινιστική φιλοσοφία, την έμφυλη βία και τη μεταφυσική του φύλου, για τη βία λόγω φύλου στο Μεξικό, τη χώρα στην οποία γίνονται οι περισσότερες γυναικοκτονίες στον κόσμο.
Ποια είναι η κατάσταση όσον αφορά την έμφυλη βία στο Μεξικό; Οι αριθμοί των γυναικοκτονιών είναι τραγικοί.
Η κατάσταση είναι ανησυχητική. Οι αριθμοί ποικίλλουν και εξαρτώνται από τον τρόπο χειρισμού των στοιχείων. Αν ξεκινήσουμε από τα επίσημα στοιχεία, υπολογίζεται ότι δολοφονούνται 10,5 γυναίκες την ημέρα κατά μέσο όρο. Αν βασιστούμε σε όσα λένε οργανώσεις της κοινωνίας των πολιτών, όπως το Εθνικό Παρατηρητήριο Γυναικοκτόνων, η δικηγόρος Γκαμπριέλα Αμόρες μιλάει για 17.500 δολοφονίες γυναικών τα τελευταία 3 χρόνια, γεγονός που μας δίνει έναν αριθμό 16 θανάτων την ημέρα για λόγους φύλου. Φυσικά, η γυναικοκτονία είναι το αποκορύφωμα της βίας που έχει πολλές μορφές και διασχίζει πτυχές της καθημερινής ζωής. Όπως θα έλεγε η Χάνα Άρεντ (σημ: γερμανοαμερικανίδα ιστορικός και φιλόσοφος, μία από τις πιο σημαίνουσες πολιτικούς θεωρητικούς του 20ου αιώνα), το κακό είναι κοινότοπο μέχρι να εμφανιστεί στις πιο βάναυσες μορφές του. Η γυναικοκτονία είναι βάναυση και η αφήγηση για αυτή μας δίνει μια ιδέα για όλη τη βία λόγω φύλου που δεν γίνεται αντιληπτή στην καθημερινή ζωή, αλλά που προηγείται του κακού που ήδη γίνεται δύσκολο να αγνοηθεί: ο θάνατος και η σκληρότητά του. Υπάρχει μεγάλη ατιμωρησία γύρω από αυτές τις υποθέσεις αλλά, επίσης, το Μεξικό βρίσκεται στην πρώτη γραμμή όσον αφορά την αναγνώριση του εγκλήματος και την καταπολέμησή του. Φτάσαμε εδώ χάρη στην ακούραστη δουλειά πολλών ακτιβιστών, οργανώσεων και συγγενών εξαφανισθέντων που πίεσαν διάφορους φορείς να αναγνωρίσουν το έγκλημα και να το τιμωρήσουν. Είμαι βέβαιη ότι υπάρχουν πολλές άλλες χώρες που αντιμετωπίζουν αυτή τη φρίκη, αλλά δεν έχουν τους επιστημονικούς, ερμηνευτικούς ή νομικούς πόρους για να την αναγνωρίσουν. Υπό αυτή την έννοια, καλώ το κοινό να διερευνήσει τα δικά του πλαίσια, είμαι βέβαιη ότι ο ορισμός που δίνεται για τη γυναικοκτονία, «η δολοφονία ανδρών εναντίον γυναικών για λόγους φύλου» (Ντιάνα Ρούσελ, νοτιοαφρικανική φεμινίστρια συγγραφέας και ακτιβίστρια), είναι κάτι που συμβαίνει γύρω τους, ίσως σε μικρότερους αριθμούς.
Γιατί γίνονται τόσες πολλές γυναικοκτονίες και εξαφανίσεις γυναικών στο Μεξικό; Ποια είναι η ερμηνεία σου;
Υπάρχουν διάφοροι τρόποι για να το εξηγήσουμε αυτό. Θα ξεκινήσω με την πιο μαρξιστική εξήγηση. Οι γυναικοκτονίες ξεκίνησαν στην Σιουδάδ Χουάρες, μια συνοριακή πόλη μεταξύ του Μεξικού και των ΗΠΑ, ως αποτέλεσμα των διαφόρων οικονομικών αλλαγών που επηρέασαν τη χώρα. Είναι γνωστό ότι η NAFTA (Συμφωνία Ελεύθερου Εμπορίου) προηγήθηκε της επιδείνωσης του προβλήματος. Οι εταιρείες και τα εργοστάσια στις ΗΠΑ και τον Καναδά άρχισαν να χρησιμοποιούν τη μεξικανική γη και να πληρώνουν λιγότερους φόρους. Μεταξύ των δεκαετιών του ’60 και του ’80 το Μεξικό αντιμετώπισε την επιδείνωση των συνθηκών εργασίας και τον πολλαπλασιασμό των εργασιακών κάτεργων, όπου οι γυναίκες αντιπροσώπευαν το 80% του απασχολούμενου εργατικού δυναμικού. Τα δικαιώματα των εργαζομένων μειώθηκαν, επειδή τα συνδικάτα, τα επιδόματα και τα βασικά δικαιώματα επιδεινώθηκαν σημαντικά. Σύμφωνα με τα λόγια της Σάσκια Σάσεν (σημ: ολλανδοαμερικανίδα κοινωνιολόγος), δημιουργήθηκε ένας χώρος αποκρατικοποίησης όπου ένα αδύναμο κράτος επέτρεψε στις καπιταλιστικές εταιρείες να θέσουν τους όρους τους. Πολλές από τις πρώτες που δολοφονήθηκαν στην Σιουδάδ Χουάρες ήταν ανύπαντρες μητέρες −και πρέπει επίσης να προσθέσουμε και το φυλετικό στοιχείο. Η Σιουδάδ Χουάρες είναι μια πόλη διέλευσης όπου κολλάνε πολλοί μετανάστες (από την Κεντρική Αμερική, τη Νότια Αμερική, τώρα και την Αφρική, την Καραϊβική, κλπ). Σήμερα, σύμφωνα με τα λόγια της Μαρσέλα Λαγκάρντ (σημ: μεξικανή ανθρωπολόγος, φεμινίστρια και συγγραφέας), βλέπουμε την Χουαρεσέισον του Μεξικού. Όπως το βλέπει η Εμμανουέλα Μπορζακιάλο (σημ: μεξικανή φεμινίστρια και καθηγήτρια Κοινωνικών και Ανθρωπιστικών Επιστημών), οι σύγχρονες πόλεις Χουάρες πολλαπλασιάζονται σε άλλα μέρη, όχι μόνο στα σύνορα, αλλά σε ολόκληρη τη χώρα. Μια αποαποικιοκρατική προοπτική θα σας έλεγα ότι θα μπορούσε να προσφέρει μια άλλη ερμηνεία. Αν σκεφτούμε τι έχουν μελετήσει διάφορες φεμινίστριες, όπως η Μαρία Λουγκόνες, η Ρίτα Λάουρα Σεγκάτο ή η Γκλόρια Ανζαλντούα, η αποικιοκρατία έφερε μαζί της μια επιδείνωση των πατριαρχικών συστημάτων. Η αποικιοκρατία που βιώνεται σε χώρες όπως το Μεξικό δημιουργεί μια πιο ωμή πατριαρχία, επειδή έχουμε μια ιστορία όπου τέμνονται η πατριαρχία χαμηλής έντασης, που υπήρχε πριν από την κατάκτηση, και αυτή που ήρθε από την Ευρώπη με την κατάκτηση. Στη Λατινική Αμερική η πατριαρχία έχει διαμορφωθεί με σταθερούς τρόπους, επειδή έχει λειτουργήσει ως πηγή για τους αποικιοκρατούμενους άντρες να συμμαχήσουν με τους λευκούς άντρες. Αυτό εξηγεί γιατί ο ρατσισμός με τον οποίο είναι συνυφασμένη η πατριαρχία θέτει τις έγχρωμες γυναίκες, τις αυτόχθονες γυναίκες και τις μετανάστριες σε χειρότερη κατάσταση. Πιστεύω ότι μια μαρξιστική και αποαποικιοκρατκή οπτική είναι χρήσιμη για να σκεφτούμε το πρόβλημα. Και μου αρέσει να διαβάζω και τις δύο εξηγήσεις μαζί.
Ποιες είναι οι ευθύνες των μεξικανικών κυβερνήσεων;
Έχουν αρκετές βασικές ευθύνες. Δεν έχουν δώσει μια μεγαλύτερη διάσταση του φύλου σε όλους τους μηχανισμούς που εξυπηρετούν στην εφαρμογή του νόμου. Χρειάζεται μια εθνική τυποποίηση του εγκλήματος, επειδή σήμερα ο Ποινικός Κώδικας λειτουργεί κατά την κρίση της κάθε πολιτείας: η καθεμία τον εφαρμόζει όπως θέλει. Μεσοπρόθεσμα, πιστεύω, όπως λέει καλά η Ρίτα Λάουρα Σεγκάτο στο βιβλίο της «Counterpedagogies of Cruelty», το θέμα είναι να φτάσουμε στο επίπεδο της εκπαίδευσης. Να δημιουργήσουμε συμβολικούς πόρους για να αντιστρέψουμε τη σκληρότητα με την οποία αντιμετωπίζονται οι γυναίκες. Εδώ, θα ήθελα να προσθέσω ότι πρέπει να σκεφτούμε την ελληνική έννοια της Παιδείας, ειδικά όταν αναφέρεται σε εκείνη την εκπαίδευση που επιδιώκει να αλλάξει την ενάρετη ανάπτυξη ή την ηθική διάθεση μιας κοινωνίας. Χρειαζόμαστε συλλογική φαντασία για να αλλάξουμε τον τρόπο που βιώνουμε το φύλο μας. Αυτό είναι πολύ δύσκολο, επειδή η ανισότητα των φύλων διασχίζει πολλά επίπεδα, όχι μόνο οικονομικά, πολιτιστικά, συναισθηματικά, ερωτικά κλπ. Όλα τέμνονται, όλα καθορίζουν το ένα το άλλο. Ωστόσο, δεν έχουμε άλλη επιλογή.
Πώς θα μπορούσε να αντιμετωπιστεί η έμφυλη βία στο Μεξικό; Σε ποιο βαθμό επαρκεί η νομοθεσία για την πρόληψη της βίας και τη διασφάλιση της ισότητας των φύλων σε όλα τα επίπεδα;
Η μεξικανική νομοθεσία δεν αρκεί, αρκετές φεμινίστριες στο Μεξικό συμφωνούν ότι η συμπερίληψη της γυναικοκτονίας στον Ποινικό Κώδικα δεν έχει μειώσει το πρόβλημα. Εν μέρει, για να είμαστε δίκαιοι, οι όροι για την εφαρμογή του κώδικα είναι άσχημοι, μόνο το 3% των εισαγγελέων έχουν τη διάσταση του φύλου. Ο νόμος αν εφαρμοστεί θα βοηθούσε κάποιους να σταματήσουν από φόβο τιμωρίας. Αλλά δεν είναι αυτός ο κόσμος που θέλουμε. Η εφαρμοζόμενη τιμωρία από μόνη της δεν συμβάλλει στην επίλυση ενός τόσο περίπλοκου προβλήματος. Θα ήταν ένα πρώτο βήμα, πολύ περιορισμένο. Πρέπει να επιδιώξουμε ριζικές αλλαγές στις σχέσεις των φύλων, προκειμένου να αποτρέψουμε τις αποτρόπαιες συνέπειές τους. Και αυτό δεν είναι καν κάτι που ο μεξικανικός νόμος θα μπορούσε να κάνει από μόνος του. Όπως είπα παραπάνω, πρόκειται για βαθιές αλλαγές στον τρόπο που βιώνουμε το φύλο και την ιεραρχία του.
Δημήτρης Γκιβίσης
