Από τον καιρό που ο Αλτουσέρ έγραφε για την «ψευδή συνείδηση» και ο Μπουρντιέ για τη «συμβολική βία», δηλαδή τις διαδικασίες μέσω των οποίων οι κυρίαρχες τάξεις επιβάλλουν τις αξίες, τις ιδέες, τα αντιληπτικά σχήματα, τις ερμηνευτικές κατευθύνσεις, τις πολιτισμικές ορίζουσες και γενικότερα τις προτιμήσεις τους στις υπόλοιπες κοινωνικές τάξεις, χωρίς φανερή καταπίεση, δεν έχουν αλλάξει και πολλά. Το «μιντιακό πλαίσιο προβάλλει, ευνοεί συγκεκριμένα lifestyle πρότυπα κοινωνικότητας και πολιτικότητας», έλεγε, πιο κατανοητά ίσως, σε μια από τις έρευνές της η Μάρω Παντελίδου – Μαλούτα. Το πρόβλημα είναι πως δεν έχουν αλλάξει κι άλλα, ακόμα πιο παλιά ειπωμένα. Για να συμπληρωθεί ο καμβάς της εισαγωγής αυτής της συνέντευξης, θυμηθείτε, λόγου χάρη, και την περίφημη «τάση συγκέντρωσης και συγκεντροποίησης του κεφαλαίου» του Μαρξ και το έχετε πιάσει όλο αυτό που συμβαίνει στα ελληνικά ΜΜΕ.
Πλέον, έπειτα από την κοπιώδη και εμβριθέστατη έρευνα της δημοσιογραφικής ομάδας του Solomon, τα παραπάνω τα έχουμε αποτυπωμένα σε έναν λεπτομερέστατο χάρτη, που δείχνει ποιοι κατέχουν τα ΜΜΕ στην Ελλάδα, σε τι ποσοστό, τι χρωστάνε και σε ποιους άλλους τομείς της οικονομίας δραστηροποιούνται. «12 επιχειρηματίες με 800 εταιρείες ελέγχουν την ενημέρωση», τόνιζε λακωνικά η Εφημερίδα των Συντακτών στην επικεφαλίδα του ρεπορτάζ της για την παρουσίαση της έρευνας που πραγματοποιήθηκε στον βιομηχανικό χώρο της ΠΛΥΦΑ τη Δευτέρα το βράδυ, με απόλυτη επιτυχία. Πάνω από χίλιοι νέοι άνθρωποι στήθηκαν όρθιοι και για ώρα παρακολουθούσαν τα πορίσματα της έρευνας των δημοσιογράφων με ένα πάνελ αμιγούς γυναικείας σύνθεσης.
Παλαιότερα, στην αρχή των μνημονίων (2012-2013), ο Stephen Grey, δημοσιογράφος του Reuters, με σειρά άρθρων του στο εν λόγω μέσο είχε αποκαλύψει και προσπάθησε να τεκμηριώσει το πολυθρύλητο «τρίγωνο της διαπλοκής» πολιτικής εξουσίας, οικονομικών συμφερόντων και μέσων μαζικής ενημέρωσης. Το 2016 η εξεταστική επιτροπή της Βουλής που συγκροτήθηκε για να ελέγξει τις ροές εξάρτησης του τριγώνου κατέληξε στο πόρισμά της πως η φερεγγυότητα και η διαφάνεια δεν ήταν στο φόρτε τους ως τότε. Τώρα, έπειτα από την εργασία του Solomon που παρουσιάζεται με κάθε λεπτομέρεια στο site whoownsthemedia.gr, βλέπουμε και την προβολή αυτής της αλληλεξάρτησης.
Ζητήσαμε το σχόλιο της Μπετίνας Ντάβου για τη δουλειά που έφερε εις πέρας το Solomon. H καθηγήτρια Ψυχολογίας του Τμήματος Επικοινωνίας και ΜΜΕ του Πανεπιστημίου Αθηνών διαπίστωσε ότι η έρευνα του Solomon για την ιδιοκτησία των μέσων ενημέρωσης στην Ελλάδα «είναι εξαιρετικά ενδιαφέρουσα και σημαντική, γιατί αναδεικνύει το πώς διαπλέκονται τα οικονομικά συμφέροντα με την πληροφόρηση που φτάνει στους πολίτες μέσα από τους μεγαλύτερους δημοσιογραφικούς ομίλους της χώρας». Κατά τη γνώμη της, «είναι τόσο διεξοδική και εύληπτα παρουσιασμένη, ώστε ο αναγνώστης των αποτελεσμάτων να μπορεί εύκολα να αντιληφθεί το διαδοχικό φιλτράρισμα της πληροφορίας στη βάση διαφόρων συμφερόντων, που καθόλου δεν τον αφορούν και καμία σχέση δεν έχουν με τη σφαιρική και αντικειμενική του ενημέρωση. «Τα μέσα ενημέρωσης ορίζουν τον τρόπο με τον οποίο τα γεγονότα προβάλλονται και συζητιούνται –ή δεν προβάλλονται και δεν συζητιούνται– […] λέγοντας στους πολίτες όχι μόνο τι συνέβη, αλλά και πώς θα πρέπει να νιώσουν γι’ αυτό», επισημαίνουν οι ερευνητές και με την έρευνά τους αναδεικνύουν τις εξαιρετικά περίπλοκες οικονομικές διαδικασίες και τους μηχανισμούς με τους οποίους αυτό επιτυγχάνεται». Καταλήγοντας η κ. Ντάβου τονίζει την πολιτική διάσταση κι όχι μόνο: «Η έρευνα μάς θυμίζει πόσο επιφυλακτικοί πρέπει να είμαστε ως πολίτες και πόσο προσεκτικοί ως προς το ποιος λέει τι, σε ποιον και με ποιο στόχο. Μας δείχνει, επίσης, για άλλη μία φορά την τεράστια συμβολή της ερευνητικής δημοσιογραφίας».
Στη συνέντευξη που ακολουθεί η Κορίνα Πετρίδη, δημοσιογράφος του Solomon που εργάστηκε ενδελεχώς για την περαίωση του who owns the media, ξετυλίγει το κουβάρι του και την προοπτική του.
Κορίνα Πετρίδη: «Κρίσιμο ζήτημα διαφάνειας και δημοκρατίας ο μιντιακός χάρτης»
Πώς σας ήρθε η ιδέα να ασχοληθείτε με ένα τέτοιο ζήτημα; Πόσο καιρό κράτησε η έρευνά σας; Κοινοποίησέ μας λίγο τις παραμέτρους της έρευνας.
H διαχειρίστρια του Solomon, Ηλιάνα Παπαγγελή, ανέθεσε την έρευνα σε εμένα και την Δανάη Μαραγκουδάκη, ως εξωτερικές συνεργάτριες. Η ιδέα ήταν διαρκώς υπό διαμόρφωση. Αρχικά όμως εκείνο που σκεφτόμασταν, ήταν να δημιουργηθεί μια βάση δεδομένων με τα ΜΜΕ και τους ιδιοκτήτες τους. Ωστόσο, αναπροσαρμόστηκε έπειτα από πολλές κουβέντες ως προς το ότι θα μας ενδιέφερε να μάθουμε και τι άλλες επιχειρήσεις έχουν οι ιδιοκτήτες των ΜΜΕ, σε ποιους κλάδους της οικονομίας, πόσες είναι αυτές οι επιχειρήσεις. Από εκεί και έπειτα η ομάδα συμπληρώθηκε και με τις συνεισφορές της Ελίζας Τριανταφύλλου στο project μας. Όπως καταλαβαίνετε, έγινε πολύ πιο μεγάλο το εγχείρημα. Ξεκινήσαμε να δουλεύουμε ελέγχοντας εννιά ομίλους media, με την έρευνα να κρατάει πολύ καιρό, περίπου 18 μήνες, γιατί προφανώς τρέχαμε και άλλα project.
Τι δυσκολίες συναντήσατε σε κάτι τόσο μεγάλο και – επίτρεψέ μου– επικίνδυνο;
Εμείς αυτό που κάναμε είναι να «τραβήξουμε μια φωτογραφία» της ιδιοκτησιακής κατάστασης των ΜΜΕ. Αυτό τελείωσε την άνοιξη του 2024 κι από τότε, προφανώς, έχουμε αλλαγές. Ήταν σχεδόν αδύνατον να το κάνουμε για όλους τους μιντιάρχες ή να δημιουργούσαμε μια βάση δεδομένων που θα ενημερώνονταν καθημερινά. Οι υπόλοιπες εταιρείες που κατέχουν οι μιντιάρχες είναι εκατοντάδες, ενώ έχουμε γνώση ότι δεν έχουμε περιλάβει τα πάντα. Η πρώτη μας δυσκολία ήταν πως δεν υπήρχε τότε το Μητρώο Ηλεκτρονικού Τύπου κι έτσι αν ήθελες να βρεις την εταιρεία στην οποία ανήκει μια ιστοσελίδα, δεν ήταν απαραίτητο ότι αυτό θα το πετύχαινες βλέποντας την «ταυτότητα» της. Οπότε σκεφτήκαμε διάφορους τρόπους. Λόγου χάρη κάποιες ιστοσελίδες ανέφεραν μόνο στους «όρους χρήσης» την εταιρεία στην οποία ανήκαν. Ή διαβάζαμε π.χ. τους πρόσφατους ισολογισμούς των εταιρειών σε εμπορικά μητρώα που ψάχναμε, τα καταστατικά τους, ανακοινώσεις στο ΓΕΜΗ, αποφάσεις ΓΣ κ.ο.κ. Η πιο μεγάλη, όμως, δυσκολία ήταν το φαινόμενο μπάμπουσκα. Ξεκινούσες, δηλαδή να βρεις μια εταιρεία και είχε μέτοχο μια άλλη εταιρεία που είχε κύριο μέτοχο μια τρίτη εταιρεία! Προφανώς δεν είχαν όλες έδρα την Ελλάδα, συχνά η δικαιοδοσία ήταν σε χώρες στα εμπορικά μητρώα των οποίων δεν είχαμε πρόσβαση για να βρούμε τους τελικούς δικαιούχους. Αυτό είναι σύνηθες π.χ. στις ναυτιλιακές. Ξέραμε πως θα συναντήσουμε αυτόν τον τοίχο βέβαια. Τέλος, καμία από εμάς δεν είχε έρθει ποτέ σε επαφή με τόσο μεγάλο όγκο εταιρειών. Αυτό μεγάλωνε το άγχος μας που απέρρεε από την έγνοια μας να είναι σωστά και ολοκληρωμένα αυτά που έχουμε καταγράψει. Το λύσαμε αναθέτοντας το project μετά την ολοκλήρωσή του σε fact checker (ελεγκτή δεδομένων), αφήστε που από πριν τσεκάραμε η μία τα ευρήματα της άλλης, τσεκάραμε και μετά, πράγμα που μας πήρε πολύ χρόνο.
Πώς καταφέρατε να βρείτε τις εταιρείες που κατέχει ένας μιντιάρχης, πέραν του μέσου στο οποίο είναι ιδιοκτήτης;
Έγινε μια προέρευνα, διαβάσαμε πολύ, χωρίς να θεωρούμε αληθή τα δημοσιεύματα. Τα κρατήσαμε σαν υπόθεση εργασίας και καταφέραμε να αποδεικνύουμε την ιδιοκτησία. Οι ισολογισμοί αναφέρονταν πολλές φορές στα «συνδεδεμένα μέρη», τη «μητρική εταιρεία» κ.ο.κ. Ωστόσο αν δεν ορίζαμε ένα τεχνητό τέλος, δεν θα έβγαινε ποτέ η έρευνα, γι’ αυτό λέμε πως δεν πρόκειται για εξαντλητική και ολότελα περαιωμένη. Εμάς αυτό που μας ενδιέφερε δεν ήταν να δημοσιοποιήσουμε κάποια πολιτική ή οικονομική ερμηνεία. Εμείς δημιουργήσαμε ένα εργαλείο, να καλύψουμε το κενό που αισθανόμασταν ότι υπάρχει από άποψη ενημέρωσης, πληροφορίας, δεδομένων σε ένα τόσο κρίσιμο ζήτημα διαφάνειας και δημοκρατίας. Θέλουμε ο καθένας, η καθεμία είτε είναι πολίτης, είτε ερευνήτρια, δημοσιογράφος, να μπορεί να «πατήσει» πάνω στη δουλειά μας. Τις επόμενες ημέρες μάλιστα θα συνεχίσουμε να δημοσιοποιούμε στο whoownsthemedia.gr. Εκεί επίσης μπορείτε στο πεδίο των media stories να βρείτε συνεισφορές για διάφορα ζητήματα που άπτονται και των media.
Τι προσδοκάτε ως ομάδα που κόπιασε τόσο πολύ από την έρευνα, που τώρα είναι στον αέρα και μπορούν να την δουν όλοι;
Για εμάς ευχής έργο θα ήταν να συζητηθεί η συγκεκριμένη έρευνα. Θα είχε σίγουρα ενδιαφέρον να δούμε τη συγκριτική διάσταση, το μιντιακό τοπίο άλλων χωρών και τη διαμόρφωσή του. Θεωρώ πως έχουμε τρομερό πρόβλημα στην Ελλάδα με τα δεδομένα. Σε πολλές περιπτώσεις είναι πολύ δύσκολο να βρεις στοιχεία, να τα ζητήσεις και να πάρεις από δημόσιους φορείς. Πρόκειται για πρόβλημα πρόσβασης σε ανοιχτά και δημόσια δεδομένα που θα έπρεπε να είναι ούτως ή αλλιώς ανοιχτά για λόγους δημοσίου συμφέροντος.
Θα μπορούσες να παρουσιάσεις με λίγα λόγια το Solomon για τους αναγνώστες και τις αναγνώστριες της Εποχής που τυχόν δεν το γνωρίζουν;
Το Solomon ιδρύθηκε το 2017 με πολύ συγκεκριμένη θεματολογία. Κάλυπτε κυρίως προσφυγικό και μετανάστευση. Θεωρώ πως τότε τα παιδιά είχαν καλύψει ένα τεράστιο κενό εντός του πεδίου αυτού. Τα τελευταία χρόνια άνοιξε η ατζέντα και με άλλα πράγματα. Πλέον ασχολούμαστε πολύ με το κλίμα, τη διαφάνεια και τη λογοδοσία, τις παρακολουθήσεις και τα ψηφιακά δικαιώματα. Το Solomon είναι ανεξάρτητο και δημοσιογραφικό, δεν έχει διαφημίσεις και εξαρτήσεις από κόμματα ή οικονομικά συμφέροντα. Χρηματοδοτούμαστε από δημοσιογραφικά grants κι από ιδρύματα του εξωτερικού. Οι δουλειές που κάνουμε είναι κυρίως ερευνητικές, διαρκούν μήνες και προσπαθούμε να είναι εις βάθος, παρόλο που είμαστε μόλις έξι άτομα. Δουλεύουμε πολύ και με ξένες ερευνητικές ομάδες σε συγκεκριμένα θέματα, ακόμα και για ελληνικά ζητήματα π.χ. αυτό κάναμε με το ναυάγιο της Πύλου.
Βασίλης Ρόγγας
