Το έργο των Νταρντό-Λαβάλ είναι πολύ σημαντικό, απολύτως επίκαιρο και πολλαπλώς χρήσιμο. Θα πρέπει να είμαστε ευγνώμονες στις Εκδόσεις Εκκρεμές, στο μεταφραστικό δίδυμο των Πάνου Αγγελόπουλου και Βίκυς Ιακώβου καθώς και στον επιμελητή Αλέξανδρο Κιουπκολή.
Το διάγραμμά του σχηματίζεται από την σειρά: ανάδυση- γενεαλογία- θέσπιση- πολιτική και αποτελείται από τρία μέρη. Στο πρώτο μέρος παρουσιάζεται η σύγχρονη ανάδυση της έννοιας και των δημοκρατικών αγώνων για τα κοινά (κυρίως των κοινωνικών κινημάτων ενάντια στην παγκοσμιοποίηση) και η συμπύκνωσή τους σε μια αρχή- αξίωση, το Κοινό (στον ενικό). Στο δεύτερο μέρος, εξετάζονται μορφές του δικαίου προς υπεράσπιση και θεσμοθέτηση του κοινού έναντι του δικαιώματος της ιδιοκτησίας. Και στο τρίτο μέρος, υποστηρίζεται ότι η εν λόγω αρχή επιβάλλεται ως όρος για μια εναλλακτική πολιτική του Κοινού στον 21ο αιώνα, μέσα από συγκεκριμένες προτάσεις που συνδέουν αντικαπιταλιστικό αγώνα και πολιτική οικολογία.
Μέσα από το παράδειγμα των πατεντών
Το βιβλίο παρουσιάζει τις πολλαπλές θεωρητικές πηγές του λόγου για τα κοινά και χαρτογραφεί με κριτικό τρόπο τη διαπλοκή (συνάντηση και απομάκρυνση) τους. Αρχικά οριοθετείται το πεδίο τους ανάμεσα σε κρατική και ατομική ιδιοποίηση. Ο ιστορικός κομμουνισμός με την πραγμάτωση του κοινού μέσα από το κράτος συνέβαλε στην καταστροφή του. Από την άλλη, είμαστε μάρτυρες μιας «μεγάλης ιδιοποίησης» από τα τέλη του 1980 με την εκχώρηση στο κεφάλαιο πεδίων οικονομικής δραστηριότητας και σφαιρών υπηρεσιών με την καθοδηγητική συνέργεια κρατικής εξουσίας και ιδιωτικών δυνάμεων (Μαρξ και Πολάνυι). Στο πεδίο αυτό αναδύονται δυο προσεγγίσεις. Η πρώτη αναφέρεται στην παράδοση του Προυντόν (ως ένα βαθμό αποδίδεται και στον νεαρό Μαρξ) που αντιλαμβάνεται στο κοινό την αυθόρμητη φύση του κοινωνικού και στη συνέχεια την ιδιοποίηση ως κλοπή. Από την άλλη, βασιζόμενοι στο Κεφάλαιο του Μαρξ, οι Χαρντ-Νέγκρι στην τριλογία τους θεωρούν ότι η επικοινωνία, συνεργασία, σύμπραξη παράγουν το κοινό ακόμη και μέσα στην διαδικασία της καπιταλιστικής οργάνωσης της παραγωγής. Ο καπιταλισμός παράγει το κοινό και συγχρόνως το ιδιοποιείται.
Θα συνεχίσουμε τη κριτική παρουσίαση εικονογραφώντας την με ένα κατάλληλο, σημερινό παράδειγμα από τη συζήτηση για την άρση του αποκλειστικού δικαιώματος χρήσης των πατεντών για τα εμβόλια. Στην ιστορική στιγμή της πανδημικής κρίσης, όπου αποδεικνύεται η ανάγκη προσεκτικού διαμοιρασμού των εμβολίων, φαρμάκων, υπηρεσιών υγείας για την διάσωση της ανθρώπινης ζωής σε πλανητική κλίμακα, ο κυνικός άνθρωπος της ιδιοποίησης υποστηρίζει το ακριβώς αντίθετο. Ο Αλβέρτος Μπουρλά, CEO της Pfizer, μιλώντας στο Φόρουμ των Δελφών, παραβλέπει ότι βασική τεχνολογία m-RNA ήταν αποτέλεσμα έρευνας δημόσιων πανεπιστημίων και ινστιτούτων (Ουισκόνσιν), ότι η οργάνωση της παραγωγής από τις φαρμακευτικές εταιρείες χρηματοδοτήθηκε από τα κράτη κι επιμένει στην «απόλυτη προστασία της πνευματικής περιουσίας». «Το βασικό μάθημα, νομίζω, από αυτήν την πανδημία είναι το πόσο δυνατή και χρήσιμη είναι η επιστήμη αλλά, θα το επαναλαμβάνω, πόσο δυνατός και χρήσιμος είναι ο ιδιωτικός τομέας» ανέφερε ο κ. Μπουρλά, προσθέτοντας «αν και χρειάστηκε η συνεργασία μεταξύ διαφόρων μερών του ιδιωτικού τομέα, ήταν ο ιδιωτικός τομέας που έφερε εμβόλια, θεραπείες, διαγνώσεις». Από πού αντλεί την επιμονή του; Η απάντηση βρίσκεται στην μαρξιστική ανάλυση που προαναφέραμε: το κεφάλαιο- οι φαρμακευτικές έχουν ένα know how όχι μόνο σε σχέση με την ανακάλυψη αλλά και οργανώνοντας την συνεργασία στην παραγωγική διαδικασία σε κλίμακα και τη διακίνηση- παράγει το κοινό και το ιδιοποιείται ταυτόχρονα, δεν το κλέβει απ’ έξω και εκ των υστέρων.
Το δικαίωμα χρήσης
Ωστόσο, οι συγγραφείς προτείνουν την έξοδο από τις προαναφερθείσες δυο κατευθύνσεις προς μια τρίτη, πολιτική σύλληψη του κοινού μέσα από μια «θεσπίζουσα δραστηριότητα που το δημιουργεί και το υπερασπίζεται». Η έννοια και οι μορφές της θέσπισης του κοινού αναλύονται στο τρίτο μέρος με βασική αναφορά το καστοριαδικό έργο.
Η επιμονή της κυρίαρχης τάσης για ιδιοποίηση στηρίζεται και σε ένα άλλο ισχυρό στοιχείο. Η έννοια της ατομικής «ιδιοκτησίας πραγμάτων», όσο και αν πλήττεται σήμερα φτάνοντας στα όρια της με την πλανητική οικολογική κρίση, εντούτοις διατηρεί την κυριαρχία της επειδή συνδέεται με την δίδυμη «ιδιοποίηση εαυτού», μεγαλοφυή ιδέα του Λοκ, κατά συνέπεια με την εσωτερική ανάγκη των ανθρώπινων υποκειμένων για ασφάλεια. Το βιβλίο επιλαμβάνεται του καίριου αυτού θέματος περί ιδιοκτησίας και του «μη ιδιοποιήσιμου» (κεφ. 6). Από τη μελέτη του Ρωμαϊκού Δικαίου, οι δυο μελετητές εξάγουν ότι, πέραν της διάκρισης δημόσιου/ιδιωτικού, υπήρχε μια σφαίρα του «μη κρατικού δημόσιου», στην οποία θεμελιώνεται το δικαίωμα χρήσης ως αποτέλεσμα πρακτικών. Το δικαίωμα χρήσης διαφέρει από την νομική έννοια του «κοινού πράγματος» και στηρίζει μια ενδιαφέρουσα αντίληψη για τις δημόσιες υπηρεσίες πέρα από την αντίθεση κράτους/ αγοράς.
Σε αυτή την παράδοση στηρίζουν οι συγγραφείς την πρόταση για το Κοινό όχι ως φυσικό ή μη αγαθό αλλά ως πολιτικό κοινό, δηλαδή ως μια «θεσπίζουσα δραστηριότητα με προτεραιότητα έναντι του Δικαίου», εν ολίγοις ένα μοντέλο «μη θεμελίωσης». Πρόκειται για ενδιαφέρουσα πρόταση καθώς οριοθετείται αφενός από τις ποικίλες οντολογίες των κοινών όπως του Νανσύ (το «κοινό-Είναι»), της Άρεντ (κοινή ανθρώπινη φύση), των Χαρντ-Νέγκρι, αφετέρου προσεγγίζει με τις διατομικές οντολογίες της σχέσης όσον αφορά την προτεραιότητα της ίδιας της πολιτικής ως συγκροτούσας κοινωνικές σχέσεις και θεσμούς. Ας τονίσουμε, όμως, ότι η παρούσα προοπτική διαθέτει μια έντονη αξιολογική διάσταση του κοινού πράττειν ως δέον αντί του «πράττειν από κοινού».
Επιστημονικά και πολιτικά εφόδια
Στο καταληκτικό μέρος οι Νταρντό-Λαβάλ προσφέρουν μια σειρά προτάσεων και παραδειγμάτων για το τι σημαίνει μια «πολιτική του Κοινού» όσον αφορά τις κοινές επιχειρήσεις (νερό στο Δήμο Νάπολης), τις νέες τοπικές δημόσιες υπηρεσίες άμεσης δημοκρατίας και συμμετοχής (συμμετοχικός προϋπολογισμός στο Πόρτο Αλέγκρε) τα παγκόσμια ομοσπονδιακά κοινά. Βέβαια όλοι προστρέχουμε στα ίδια γνωστά παραδείγματα που περιέγραψαν την εναλλακτική λύση, αναπτέρωσαν τις ελπίδες για άλλο διαμοιρασμό, ανανέωσαν την πολιτική αλλά απαιτούνται νεότερες πρόσθετες εμπειρίες, ειδικά τώρα στο κρίσιμο παράδειγμα των εμβολίων.
Το έργο μάς εφοδιάζει με αρκετά επιστημονικά στοιχεία και πολιτικά επιχειρήματα για να αντιμετωπίσουμε την επίμονη τάση της ιδιοποίησης, της απόσπασης και των περιφράξεων των ασφαλών ιδιοκτητών και να υπερασπιστούμε, χωρίς να πτοούμεθα, την τάση της σιγουριάς του κοινού πράττειν, της ισοελευθερίας και δημοκρατίας, του σοσιαλισμού στο παρόν με την ίδια επιμονή και, άρα, αποτελεσματικότητα.
Μιχάλης Μπαρτσίδης
