Οι εκφάνσεις του φαινομένου βρίσκονται μπροστά στα μάτια μας: η πανδημία συνεχίζεται μεταλλασσόμενη ενώ νέες προδικάζονται. Η κλιματική κρίση πολλαπλασιάζει «ακραία καιρικά φαινόμενα». Η οικολογική καταστροφή μετατρέπεται ραγδαία σε μη αναστρέψιμη –υπεθέρμανση, λιώσιμο των πάγων, αύξηση της στάθμης των θαλασσών, τεράστιες δασικές πυρκαγιές, πρωτοφανείς πλημμύρες, ερημοποίηση αχανών εκτάσεων και συνεχίζουμε… Οι τοπικοί πόλεμοι πολλαπλασιάζονται και εντείνονται. Νέες «μεταναστευτικές ροές» των θυμάτων του πολέμου και των σκλάβων της πείνας. Και βεβαίως ο πόλεμος στην Ουκρανία ο οποίος, υπερκαλύπτοντας όλα ως ακριβώς πατήρ πάντων, κινδυνεύει να μετατραπεί ανά πάσα στιγμή σε παγκόσμιο. Με επιπτώσεις ήδη βιούμενες: ενεργειακή φτώχεια, με τον λιγνίτη να ανασύρεται, τα ορυκτά καύσιμα να ωθούνται ξανά στο προσκήνιο και την πυρηνική ενέργεια να μεταβαπτίζεται σε πράσινη. Με τον λιμό να εγκαθίσταται στις χώρες του «τρίτου κόσμου». Με τον πληθωρισμό να καλπάζει. Με την ακατάσχετη ακρίβεια να διαλύει επιχειρήσεις και νοικοκυριά. Με το δημόσιο και το ιδιωτικό χρέος να εκτινάσσονται. Με την παγκόσμια ύφεση και μια βαθύτερη οικονομική κρίση να βρίσκονται προ των πυλών.
Μολαταύτα κοινωνίες και κυβερνήσεις αποστρέφουν αιδημόνως το βλέμμα. Σα να πλέουμε όλοι μαζί στο πλοίο των τρελών που σύρεται προς το βάραθρο χωρίς πηδαλιούχο. Ενόσω η ορχήστρα παιανίζει αμέριμνα τους ύμνους της ‘κανονικότητας’ και της ‘ανάπτυξης’. Πολλοί ήταν εκείνοι που είχαν κρούσει τον κώδωνα του κινδύνου πριν ακόμη ξεσπάσει η πανδημία. Οι ειδικοί είχαν ήδη μιλήσει για μια νέα γεωολογική εποχή στην ιστορία της Γης. Όχι πια των δεινοσαύρων, αλλά τη γεωλογική εποχή που ονομάστηκε «ανθρωπόκαινος». Γιατί αυτή χαρακτηρίζεται από τη δραματική αλλαγή όλων των φυσικών ισορροπιών που επέβαλε η δράση του ζωικού είδους «άνθρωπος». Ή, ακριβέστερα, εκείνη που επέβαλε ο πολιτισμός του κεφαλαίου. Όπως ιδρύθηκε και επεκτάθηκε παντού με την ασύδοτη εκμετάλλευση εργασιακής δύναμης και γήινων πόρων, την εμπορευματοποίηση των πάντων, την καταλήστευση του πλούτου των λαών, την εξαφάνιση αρχέγονων πολιτισμών και την καταστροφή πλείστων ειδών του ζωικού και του φυτικού βασιλείου. Και όπως κινείται εξαρχής με στόχο την αδυσώπητη αναζήτηση του μέγιστου κέρδους.
Πλοίο των τρελών χωρίς πηδαλιούχο. Με άλλα λόγια, πολιτική ηγεσία τυφλή, ανίκανη να δει οτιδήποτε δεν εντάσσεται στα προγράμματα Διοίκησης Επιχειρήσεων που κοσμούν τα σημαντικότερα πανεπιστήμια του κόσμου. Πολιτική ηγεσία πλήρως εγκλωβισμένη στα κελεύσματα του νεοφιλελεύθερου «μονόδρομου», πνιγμένη στη δική της ιδιοτέλεια, αρνούμενη να αναγνωρίσει την κατακόρυφη έκπτωση του κύρους των θεσμών, την πλήρη απαξίωση της ίδιας της έννοιας της πολιτικής, τη γενικευόμενη ανομία, την ηθική κατάρρευση. Δεν χρειάζεται να αναφερθούμε καν στην παραδειγματική περίπτωση της κυβέρνησης Μητσοτάκη. Αρκούν όσα εκπέμπει ο Τραμπ και οι οπαδοί του, το φιάσκο Τρας, η κυβέρνηση Μελόνι, ο αυτοκτονικός ιδεασμός που επιδεικνύουν οι ηγεσίες των χωρών της ΕΕ απέναντι στον πόλεμο της Ουκρανίας. Είναι τρομακτική η διαπίστωση, αλλά φαίνεται πως η Pax Americana καταρρέει, η πολιτική «Δύση» βρίσκεται σε αποδρομή. Με τον πόλεμο στην Ουκρανία να αποτελεί ενδεικτικό σπασμό (από τους πόσους ακόμη άραγε;) αυτής της αποδρομής.
Βεβαίως στην πολιτική «Ανατολή» τα πράγματα δεν βαίνουν καλύτερα. Ο κεφαλαιοκρατικός τρόπος παραγωγής έχει κυριαρχήσει και εκεί με ιδιάζοντες τρόπους. Με όλα τα δεινά που επιφέρει. Ο κρατικός αυταρχισμός βασιλεύει αδιατάρακτος, συχνά σε σύμπραξη με λογής μαφίες. Ακόμη και στοιχειώδεις εκφάνσεις της δημοκρατίας παραμένουν άπιαστο όνειρο. Τα ζητήματα της οικολογικής κατάρρευσης αγνοούνται αυτοκρατορικά. Η ανέχεια επικρατεί, οι λαοί υποφέρουν, η φυγή φαντάζει ως μόνη λύση. Αλλά φυγή προς τα πού; Ο «δρόμος προς τη Δύση» που υποσχόταν κάποτε ότι οι άνθρωποι θα μπορούσαν να ξανακτίσουν τη ζωή τους έχει οριστικά κλείσει. Δεν υπάρχει πλέον τόπος που θα μπορούσε να φιλοξενήσει τους ανέστιους και τους πένητες χωρών και ηπείρων. Εξαιρούνται οι λογής λαθρέμποροι και εκείνοι που διακινούν όπλα, ναρκωτικά και ανθρώπινη σάρκα. Αυτοί διασχίζουν τα σύνορα σχεδόν απερίσπαστοι, διογκώνοντας διαρκώς κύκλο εργασιών και μεσιτεύοντας πολιτική ισχύ.
Πώς φτάσαμε εδώ; Η απάντηση είναι σύνθετη. Αλλά κάποιες όψεις της μπορούν να συμπυκνωθούν στη διαπίστωση ότι τα μεγάλα πολιτικά «αφηγήματα» που συγκρατούσαν τον κοινωνικό δεσμό έχουν αποψιλωθεί μέχρι κεραίας: ο νεοφιλελευθερισμός δοκιμάστηκε από την κρίση που ξεκίνησε το 2008, ναυάγησε με την πανδημία και εξευτελίστηκε από το φιάσκο Τρας. Η σοσιαλδημοκρατία που είχε συμμαχήσει άνευ όρων μαζί του συνάντησε την ίδια τύχη ενώ οι δειλές διαφοροποιήσεις της συναφώς δεν φαίνεται να πείθουν παρά ελάχιστους.
Από τη μεριά της, η πληθυντική Αριστερά δεν κατόρθωσε να ανορθώσει αντίπαλο «αφήγημα» που θα μπορούσε να συγκροτήσει δυνάμει ηγεμονικό λόγο. Ίσως γιατί δεν μπόρεσε ή δεν θέλησε να εξηγήσει ούτε στον εαυτό της ούτε στους πολλούς γιατί απέτυχε ολοσχερώς το μεγαλύτερο ίσως κοινωνικό-πολιτικό πείραμα που γνώρισε η ανθρωπότητα. Εννοώ εκείνο που αφορμήθηκε από την κομμουνιστική επαγγελία, όπως διατυπώθηκε στα μέσα του 19ου αιώνα, φλογίζοντας τα μυαλά και τις καρδιές των ανθρώπων, και όπως το ίδιο κατέληξε αυτοκαταστροφικά στις χώρες που αποπειράθηκαν να υλοποιήσουν την επαγγελία. Με τη μέγιστη συνδρομή, βέβαια, όσων είχαν να χάσουν πολλά από την επιτυχία του πειραμάτος.
Υπάρχει διέξοδος; Δύσκολα, αλλά υπάρχει. Κατά τη διατύπωση του Μπένγιαμιν, διέξοδος θα επέλθει αν εγερθούν οι λαοί και πατήσουν εκείνοι το φρένο –αναλάβουν τον πηδάλιο– που θα σταματήσει την πορεία προς τον όλεθρο. Πιο συγκεκριμένα, η αδύναμη σήμερα διεθνής πληθυντική Αριστερά αποβλέπει στρατηγικά στον σοσιαλισμό του 21ου αιώνα. Με κοινά αιτούμενα απλώς εκείνα που έχει αναδείξει η πλεύση προς την καταστροφή: δημόσια αγαθά, προστασία της εργασίας, ριζική άμβλυνση των ανισοτήτων, οικολογικός μετασχηματισμός, δημοκρατία και δικαιοσύνη παντού. Και βεβαίως ειρήνη. Ώστε να πάρει τον δρόμο της η διπλωματία και να αρχίσει ξανά η καθαυτό πολιτική συζήτηση για τη λυσιτελή αντιμετώπιση των οιονεί υπαρξιακών κρίσεων που διάγουμε. Ενόσω θα αγωνιζόμαστε ώστε οι χώρες της ΕΕ να αξιοποιήσουν τη συλλογική ισχύ τους και να μετατραπούν στον δημοκρατικό και ανεξάρτητο γεωπολιτικό πόλο που σήμερα μαγνητίζει δια της εκκωφαντικής απουσίας του. Τα πρώτα βήματα μιας τέτοιας πορείας είναι ήδη προγραμματικώς χαραγμένα. Μένει να τα ενστερνισθούν ως εφικτά και να τα διεκδικήσουν οι πολλοί και οι πολλές. Το μέλλον διαρκεί μεν πολύ, αλλά ο δρόμος που οδηγεί εκεί αρχίζει, ακριβώς, από τα πρώτα βήματα.
* Ο Αριστείδης Μπαλτάς είναι Ομότιμος Καθηγητής του ΕΜΠ και πρώην Υπουργός ΣΥΡΙΖΑ
ΤΑ ΝΕΑ
