Η αξία της πολιτικής

Η έκδοση στα ελληνικά του θεμελιώδους έργου των Λακλάου και Μουφ, σε πολύ καλή μετάφραση του Αντώνη Γαλανόπουλου και επιμέλεια του Αλέξανδρου Κιουπκιολή, έρχεται αρκετά χρόνια μετά από τότε που πρωτοεκδόθηκε, το 1985 στα αγγλικά, διασχίζοντας έκτοτε διαφορετικές ιστορικές εποχές. Επηρέασε αρκετά την πολιτική θεωρία και τις πολιτικές στρατηγικές κατά την παρελθούσα τριακονταετία.

Πρόκειται για έργο εμβληματικό της πλουραλιστικής Αριστεράς και ιδρυτικό των μεταμαρξιστικών τάσεων. Θα μπορούσε να παρακολουθήσει κανείς τη διαδρομή του έργου σε δύο περιόδους. Αναγνωστικά μπορεί να εμπνέεται από την «Εισαγωγή» για όσα συνέβαιναν στα μέσα του ’80 έως την αρχή της νέας χιλιετίας και στη συνέχεια από τον «Πρόλογο» στη δεύτερη έκδοση του βιβλίου για την εικοσαετία έως σήμερα.

Θα εξηγήσουμε αμέσως παρακάτω γιατί. Οσον αφορά τη δομή του έργου, στο πρώτο κεφάλαιο οι συγγραφείς προβαίνουν σε μια γενεαλογία της έννοιας της ηγεμονίας αναγνωρίζοντας στοιχεία πρακτικών αλλά και θεωρητικών ορισμών της από τη ρωσική σοσιαλδημοκρατία, σε άλλους θεωρητικούς και ηγέτες του σοσιαλισμού μέχρι, βεβαίως, τον Γκράμσι.

Στο δεύτερο κεφάλαιο αναπτύσσεται η επεξεργασία μιας νέας έννοιας της ηγεμονίας, ενώ στο τρίτο κεφάλαιο συγκροτείται θεωρητικά η έννοια σε συνδυασμό με εκείνην του ανταγωνισμού. Στο καταληκτικό τέταρτο κεφάλαιο αξιοποιούνται τα προηγηθέντα για έναν νέο ορισμό της ριζοσπαστικής δημοκρατίας.

Από την οργάνωση του έργου διαφαίνεται όχι μόνο μια αναθεώρηση βασικών εννοιών και αρχών της σοσιαλιστικής δημοκρατικής πολιτικής αλλά αποκαλύπτεται ως βαθύτερο διακύβευμα η ίδια η πολιτική γενικά ως έννοια και πρακτική.

Στην «Εισαγωγή» του βιβλίου αναδύεται το ιστορικό περιβάλλον των αρχών της δεκαετίας του ’80 με την εμφάνιση και εμπέδωση της ηγεμονίας του νεοφιλελευθερισμού, την κρίση του μαρξισμού, την εκπνοή του ευρωκομμουνισμού, του «υπαρκτού σοσιαλισμού» και των σοσιαλιστικών εγχειρημάτων στον υπόλοιπο κόσμο, τα αδιέξοδα του πνευματικού ορίζοντα της Αριστεράς καθώς και του σοσιαλιστικού ιδεώδους.

Αναδύεται, συγχρόνως, όλη η βεντάλια των νέων κοινωνικών κινημάτων από τον κύκλο των εξεγέρσεων του ’60 που εμπλούτιζαν την ταξική θεματολογία. Το έργο κινείται αμφίδρομα ανάμεσα στο θεωρητικό και πολιτικό στοιχείο επιχειρώντας να αποδομήσει ορισμένες κεντρικές έννοιες και κατηγορίες του κλασικού μαρξιστικού πεδίου ώστε να δώσει ζωή και εργαλεία για την αντιμετώπιση του επελαύνοντος νεο-φιλελευθερισμού.

Η κεντρική έννοια της ηγεμονίας ανακατασκευάζεται σε στενή συσχέτιση με εκείνη του ανταγωνισμού. Ποια ήταν η αρχική σημασία της; Να αναλάβει η εργατική τάξη τον καθοδηγητικό ρόλο για το καλό όλης της κοινωνίας, ρόλο που η αστική τάξη δεν δύναται να εκπληρώσει.

Ποια η νέα σημασία της; Παραθέτω: «Ηγεμονική σχέση είναι η σχέση όπου μια μερικότητα αναλαμβάνει την αντιπροσώπευση μιας καθολικότητας εντελώς ασύμμετρης με αυτή». Κατά συνέπεια, η καθολικότητα λειτουργεί σε μια ένταση με τη μερικότητα και επίσης ότι δεν είναι ποτέ εξασφαλισμένη η λειτουργία της. Πρόκειται για μια πολιτική καθολικότητα εξαρτώμενη από διαιρέσεις και ανταγωνισμούς.

Τι παραμένει κοινό μεταξύ νέας και παραδοσιακής αντίληψης της ηγεμονίας; Να συγκροτηθεί μια κοινωνική συμμαχία βασισμένη όχι μόνο σε διαφορετικά συμφέροντα, ούτε απλώς πολιτική αλλά βασισμένη σε μια βαθύτερη «ηθική και πνευματική ηγεσία». Αυτό και μόνο προϋποθέτει μια άλλη αντίληψη για την ιδεολογία και για το ιστορικό μπλοκ.

Κυρίως δε προϋποθέτει ότι η ενότητα και η ταυτότητα των πολιτικών υποκειμένων δεν μπορούν να συναχθούν από τον καθορισμό από οικονομικές ταξικές θέσεις αλλά μέσα στην πολιτική την ίδια.

Οι κοινωνικο-πολιτικές δυνάμεις που ενδιαφέρονται για την αλλαγή των ισχυουσών κοινωνικών σχέσεων ή ακόμη αποσκοπούν στην «αλλαγή του κόσμου», οφείλουν να αντιληφθούν ότι η ενότητά τους δεν μπορεί να προκύψει με βάση ένα a priori κοινό υπερβατικό ιδεώδες, ένα απόλυτο θεμέλιο, αλλά μέσα από τη συνάρθρωση των πολλαπλών κοινών δράσεων και αξιών.

Με άλλα λόγια, πρέπει να αναλάβουν την ευθύνη των ίδιων των σχέσεων, των αλληλεπιδράσεων ακόμη και των ανταγωνισμών τους, στην εμμενή σχέση τους, προκειμένου να επιτύχουν κάτι από κοινού στο παρόν και όχι στο επέκεινα.

Από την πολύ ενδιαφέρουσα αναφορά στην αμφισημία της εγελιανής διαλεκτικής περνούμε στη διάλυση του πεδίου της με τη χρηστική αξιοποίηση ορισμένων ιδεών του γαλλικού μεταστρουκτουραλισμού για τη σύλληψη της ανοικτότητας του κοινωνικού πέρα από ένα σύστημα διαμεσολαβήσεων.

Ολα κατατείνουν στο να επινοηθεί μια νέα σχέση μεταξύ οριζόντιων δράσεων και του αγώνα για την πολιτική εξουσία. Δύσκολο αλλά απαραίτητο μάθημα μετά από ενάμιση αιώνα ηρωικών πλην κατά κύριο λόγο ηττημένων αγώνων.

Επιπροσθέτως, συλλαμβάνοντας μια τέτοια διηρημένη, ανταγωνιστική στο εσωτερικό της και πολλαπλή καθολικότητα- ηγεμονία κατόρθωσε να προτείνει μια νέα θεωρητική και πολιτική στρατηγική υπεράσπισης της ριζοσπαστικής δημοκρατίας.

Παραμένει αρκετά εντυπωσιακό ότι στο ύστατο κεφάλαιο του βιβλίου θεματοποιείται τόσο νωρίς η άνοδος της Ακροδεξιάς ως αντίπαλης ριζοσπαστικής νοηματοδότησης του πολιτικού, που καλύπτει την προϊούσα συρρίκνωση του νοήματός του λόγω της απίσχνανσης των κοινωνικών αγώνων και της κρίσης της δημοκρατίας.

Εντονη ήταν η συζήτηση που ακολούθησε καθόσον αυτή η έννοια της ηγεμονίας δέχτηκε κριτική τόσο από τις παραδοσιακές μαρξιστικές προσεγγίσεις όσο πολύ σύντομα και από τις νεότευκτες «αντι-ηγεμονικές».

Με την είσοδο στη νέα χιλιετία, στον «Πρόλογο» στη δεύτερη έκδοση του 2001 (πάντα έχουν σημασία οι Πρόλογοι στη δεύτερη έκδοση των έργων), οι Λακλάου – Μουφ ρητοποιούν τα επιστημολογικά ζητήματα, τις φιλοσοφικές στρατηγικές της αναθεώρησης του μαρξισμού, τα ποικίλα φιλοσοφικά δάνεια σε μια πρώτη αποτίμηση των αποτελεσμάτων της παρέμβασής τους.

Ο αναστοχασμός εντάσσεται σε ένα νέο ιστορικό πλαίσιο: κοινωνικά κινήματα νέας γενιάς, η πολυπολιτισμικότητα, η παγκοσμιοποίηση, η απεδαφικοποίηση της οικονομίας.

Κατά τη γνώμη μου, η θεωρητική παρέμβαση των Laclau – Mouffe είχε μια διπλή επίδραση: αφενός δοκιμάστηκε η λογική της ηγεμονίας με τις πρακτικές και τους θεσμούς-οργανώσεις της οριζοντιότητας που δρουν σε σχετική απόσταση από την κρατική εξουσία, στα κινήματα της εναλλακτικής παγκοσμιοποίησης, του Παγκόσμιου Κοινωνικού Φόρουμ και τις ποικίλες παγκοσμιοτοπικές αντιστάσεις (πλατείες Occupy).

Αφετέρου, ενέπνευσε τα κινήματα της ριζοσπαστικής Αριστεράς τα οποία αναπτύχθηκαν από το 2010 και μετά, ως απότοκο συχνά των εν λόγω κινημάτων, όπως ο ΣΥΡΙΖΑ και οι Podemos αλλά και τα αντίστοιχα στη Λατινική Αμερική με πλούσια, πικρή αλλά πολύτιμη εμπειρία διακυβέρνησης.

Εναποτίθεται στους κληρονόμους το καθήκον της επέκτασης της αναλυτικής ισχύος της στα σύγχρονα προβλήματα της κλιματικής αλλαγής.

Η καθυστερημένη έκδοση του έργου ίσως αποδειχτεί πολύτιμη, τουλάχιστον τώρα, στον αναστοχασμό των εμπειριών για τη συνέχιση του αγώνα για μια ριζοσπαστική δημοκρατία.

Ο Μιχάλης Μπαρτσίδης είναι διδάσκων στο ΕΑΠ και επιστ. διευθυντής του Ινστιτούτου Νίκος Πουλαντζάς

Πηγή: Εφημερίδα των Συντακτών