Τη συνέντευξη πήρε η Πόλυ Κρημνιώτη
Τι κι αν πολέμησαν, τι κι αν πρόσφεραν τις ζωές και τις προίκες τους στον αγώνα, τι κι αν αιχμαλωτίστηκαν και συχνά πουλήθηκαν στα σκλαβοπάζαρα και τα χαρέμια της εποχής; Παραμένουν βουβές και αθέατες στην κυρίαρχη ιστορική αφήγηση. Ηρωίδες ή θύματα; Οι γυναίκες στα χρόνια της Επανάστασης του 1821 δεν αρκέστηκαν στη μοίρα τους και μπήκαν στον αγώνα με όποια όπλα διέθεταν και όποιο ρόλο τους επέτρεπε η κοινωνική θεώρηση της εποχής.
Μπορεί η Ιστορία να μην τους χαρίστηκε, όμως, 200 χρόνια μετά το ιδρυτικό γεγονός του ελληνικού κράτους, ήρθε η ώρα να πάρει και η γυναίκα τη θέση που της αναλογεί ως ιστορικού υποκειμένου.
Ηρωίδες ή θύματα; «Κυρίως θύματα» λέει η ιστορικός Βασιλική Λάζου, που μέσα από το βιβλίο της «Γυναίκες και Επανάσταση 1821. Από τον οθωμανικό κόσμο στο ελεύθερο ελληνικό κράτος» επιχειρεί να ανασύρει από τις πηγές τη γυναικεία παρουσία της περιόδου. Η θέση και η δράση, τα κατορθώματα και τα βάσανα των γυναικών στα χρόνια του 1821 μπαίνουν εκτενώς στο μικροσκόπιο της ιστορικής έρευνας και η γνωστή ιστορικός μας βοηθά να γνωρίσουμε αυτή την αθέατη πλευρά της Ιστορίας μας.
Στην περίοδο του ελληνικού MeToo κυκλοφορεί το βιβλίο σας “Γυναίκες και Επανάσταση 1821”. Τα πάθη των γυναικών είναι διαχρονικά;
Διαχρονικά και δίχως τέλος, από ό,τι φαίνεται, τα πάθη των γυναικών. Στην Επανάσταση του 1821 οι γυναίκες αποτελούσαν ιδιοκτησία εκείνου που τις αιχμαλώτιζε, ο οποίος μπορούσε να τις διαθέσει κατά βούληση και να τις πουλήσει στο σκλαβοπάζαρο. Την πρώτη διαλογή κρατούσαν οι σερασκέρηδες και οι αξιωματικοί. Κάποιες προσφέρονταν ως δώρα στους Ευρωπαίους αξιωματικούς. Οι σχέσεις με τις σκλάβες θεωρούνταν απλή χρήση ενός αγαθού που τους ανήκε αποκλειστικά. Ο βιασμός ήταν η πρώτη φάση των δοκιμασιών. Σήμερα, 200 χρόνια μετά, οι γυναίκες εξακολουθούν να είναι οι αδύναμοι κρίκοι της βίας του πολέμου και της προσφυγιάς, αλλά και της κακοποίησης και της σεξουαλικής εκμετάλλευσης.
Αν σας ζητούσα να φιλοτεχνήσετε το πορτρέτο της γυναίκας την επαναστατική περίοδο, πόσα πορτρέτα θα φιλοτεχνούσατε;
Σίγουρα όχι ένα. Συνηθίζουμε να θεωρούμε τις γυναίκες ως μια ενιαία κατηγορία. Δεν ήταν όμως έτσι. Διαφορετική ήταν η ζωή και η δράση μιας αστής και μιας αγρότισσας, μίας εύπορης και μιας φτωχής, της Πελοποννήσιας και της νησιώτισσας. Η πραγματικότητα του βίου των γυναικών επηρεαζόταν από τον τόπο διαμονής της, την κοινωνική της τάξη, αλλά και τη συμμετοχή ή την απουσία της από παραγωγικές δραστηριότητες.
Ποιος γράφει την ιστορία αυτών των γυναικών; Διαθέτουμε αρχειακό υλικό;
Η ιστορία των γυναικών ήταν, και είναι ακόμα και σήμερα, διαμεσολαβημένη. Οι ίδιες, αγράμματες, αμόρφωτες και περιορισμένες, πλην ελαχίστων εξαιρέσεων, δεν διέσωσαν στιγμές, σκέψεις ή συναισθήματα. Η φωνή τους καταγράφηκε μόνο αποσπασματικά στα ελάχιστα συγγραφικά έργα που άφησαν, σε δημόσια έγγραφα, αναφορές, υπομνήματα και εκκλήσεις με τα οποία, ως χήρες, ως πρόσφυγες και αναξιοπαθούσες, διεκδικούσαν από την Πολιτεία ηθική δικαίωση και υλική αρωγή. Στην ουσία ό,τι αναζητούμε και ό,τι μαθαίνουμε για τις γυναίκες είναι μέσα από τα γραπτά των αντρών που έζησαν τα γεγονότα ή έγραψαν γι’ αυτά στα αμέσως μετεπαναστατικά χρόνια.
Η εικόνα που έχουμε από την επίσημη Ιστορία για τις γυναίκες το 1821 είναι ανεπαρκής και επικεντρώνεται στην ηρωική τους διάσταση. Ήταν τελικά ηρωίδες ή θύματα;
Η δράση και η ζωή των γυναικών συναντάται στο περιθώριο των μεγάλων γεγονότων και αφηγήσεων. Αυτός ήταν ο κανόνας. Πολύ λίγες ήταν εκείνες που τον διέψευσαν. Που ξεπέρασαν τον αποκλεισμό από τα μεγάλα και σοβαρά, που πήραν μέρος στο ενεργό γράψιμο της Ιστορίας. Που υπερέβησαν τον ρόλο της μητέρας, της συζύγου και της νοικοκυράς. Που βγήκαν έξω από τα σπίτια όπου ήταν κλεισμένες.
Έγιναν αυτές που πήγαιναν στα τείχη τα πολεμοφόδια. Αυτές που μετέφεραν υλικά και επισκεύαζαν τις οχυρώσεις. Αυτές που τύλιγαν τους τραυματίες με επιδέσμους φτιαγμένους από τα σεντόνια τους. Αυτός ήταν ο ηρωισμός των απλών και καθημερινών γυναικών. Από την άλλη, όπως συμβαίνει διαχρονικά σε όλους τους πολέμους, οι γυναίκες ήταν αυτό που η εποχή τους όριζε να είναι: κυρίως θύματα. Θύματα των βομβαρδισμών και των συγκρούσεων, της πείνας, της φυγής και της προσφυγιάς.
Ποιες ήταν οι πραγματικές συνθήκες στις οποίες ζούσαν οι χριστιανές και οι μουσουλμάνες; Γιατί έμειναν στην αθέατη πλευρά της Ιστορίας;
Κοινή ήταν η μοίρα των γυναικών, χριστιανών και μουσουλμάνων. Οι περισσότερες γυναίκες ζούσαν κλεισμένες στο σπίτι με πλήθος περιορισμών στη συμπεριφορά και την ενδυμασία, χωρίς παιδεία ή δικαιώματα. Η όλη διαπαιδαγώγησή τους αποσκοπούσε στο να γίνουν σωστές σύζυγοι και μητέρες. Κάθε παρέκκλιση τιμωρούνταν αυστηρά. Η ζωή της αγρότισσας ήταν σκληρή και κοπιαστική. Η παραγωγή τροφής αρκετής για την επιβίωση και επαρκούς καύσιμης ύλης απορροφούσε όλη την ενεργητικότητά της.
Με το ξέσπασμα της επανάστασης τόσο οι χριστιανές όσο και οι μουσουλμάνες αποτέλεσαν τους αδύναμους κρίκους των πολεμικών συγκρούσεων, εύκολα αναλώσιμες, θύματα της πείνας, των ασθενειών και της προσφυγιάς και ανταποδοτικό εμπόρευμα στα σκλαβοπάζαρα.
Τα βιβλία της Ιστορίας ελάχιστα ασχολήθηκαν με την τύχη και τα πάθη των γυναικών, καθώς θεωρήθηκε ότι οι σχετικές πληροφορίες δεν ενδιέφεραν την ιστορική γνώση. Οι γυναίκες ήταν ουσιαστικά αθέατες, απόρροια τόσο της απουσίας τους από τη δημόσια σφαίρα και της έλλειψης πολιτικής συμμετοχής όσο και της ανδροκρατικής αντίληψης, που τις θεωρούσε υποδεέστερες και ανάξιες αναφοράς. Η έμφαση στην πολιτική, διπλωματική και στρατιωτική Ιστορία του Αγώνα δεν άφηνε εξάλλου πολλά περιθώρια να αναδειχθούν κοινωνικές πτυχές της περιόδου, όπου οι γυναίκες είχαν κυρίως ρόλο και παρουσία.
Αυτό το ριζοσπαστικό ιστορικό γεγονός της Επανάστασης του 1821 άλλαξε τις ζωές των γυναικών;
Στην ύπαιθρο λίγα άλλαξαν για τις γυναίκες που ζούσαν τη σκληρή ζωή της αγρότισσας. Εξακολούθησαν να εργάζονται σκληρά στα χωράφια, να καλλιεργούν μετάξι, να γνέθουν και να υφαίνουν με τις ώρες. Παρά τα βήματα που έγιναν ως προς τη γυναικεία εκπαίδευση, οι γυναίκες άργησαν να αποκτήσουν πλήρη πρόσβαση σε όλες τις βαθμίδες. Αλλά και ο πολιτικός αποκλεισμός των γυναικών συνεχίστηκε στο νέο ελληνικό κράτος. Έννοιες όπως η λαϊκή κυριαρχία, η ισότητα των πολιτών και η καθολική ψηφοφορία δεν αφορούσαν τις γυναίκες.
Υπάρχουν διαφοροποιήσεις στη θέση των γυναικών κατά τα διάφορα στάδια του απελευθερωτικού αγώνα και μέχρι τα χρόνια του Καποδίστρια;
Κατά τη διάρκεια της Επανάστασης και του μακρόχρονου αγώνα της ανεξαρτησίας οι γυναίκες βγήκαν από την κοινωνική τους απομόνωση και συμμετείχαν με παθητικό τρόπο ενεργά στην πολεμική προσπάθεια. Στα χρόνια του Καποδίστρια πολλές γυναίκες χήρες ή πρόσφυγες αναγκάστηκαν να αναλάβουν την αποκλειστική ευθύνη των παιδιών τους. Αναζήτησαν πόρους προς το ζην όχι μόνο σε αγροτικές εργασίες, αλλά και σε δημόσια έργα.
Στο βιβλίο σας κάνετε ιδιαίτερη αναφορά στον ευρωπαϊκό και στον νεοελληνικό Διαφωτισμό. Πόσο φώτισε τις γυναίκες ο αιώνας των φώτων;
Οι εκπρόσωποι του Διαφωτισμού δεν κατάφεραν να υπερβούν την αντίθετη με τις αρχές του ορθού λόγου κυρίαρχη πατριαρχική αντίληψη ότι η υποτέλεια των γυναικών ξεκινά από και νομιμοποιείται στη «φύση». Ελάχιστες ήταν οι θεωρητικές τοποθετήσεις των Ελλήνων διαφωτιστών.
Ο Ρήγας αναγνώριζε τον σημαντικό ρόλο της γυναίκας τόσο στη διάπλαση των παιδιών ως μελλοντικών πολιτών όσο και στην υπεράσπιση του έθνους. Εισηγείται δε την ισότητα των δύο φύλων μέσω της εκπαίδευσης των γυναικών στην τακτική του πολέμου. Και ο Κοραής θεωρούσε ότι η καλλιέργεια της παιδείας και από τα δύο φύλα αποτελούσε βασική προϋπόθεση για την πνευματική αναγέννηση του γένους. Σε αυτό το πλαίσιο η διάδοση της παιδείας ανάμεσα στις γυναίκες θα επέτρεπε την εθνική αναμόρφωση.
Ωστόσο για τον Κοραή πρωταρχική επιδίωξη της γυναικείας εκπαίδευσης δεν ήταν η απόκτηση γνώσεων, αλλά η κατάκτηση της «τέχνης του βίου», το οποίο ίσχυε και για τα δύο φύλα, με διαφορετικό όμως τρόπο. Οι γυναίκες λόγω της διαφορετικής τους φύσης όφειλαν να φροντίζουν για τη σεμνότητα και τη μετριοφροσύνη τους.
Γιατί από τις επώνυμες γυναίκες του 1821 επικεντρώνεστε μόνο στην Μπουμπουλίνα και τη Μαντώ Μαυρογένους; Είναι ταξική τελικά η επωνυμία τους;
Προφανώς και είναι ταξική η επωνυμία τους, γι’ αυτό και δεν γίνονταν αποδεκτές στα κέντρα λήψης αποφάσεων ως γυναίκες, αλλά ως εκπρόσωποι της τάξης τους. Η Μπουμπουλίνα και η Μαυρογένους, επώνυμες και διάσημες γυναίκες του ’21, χρησιμοποιήθηκαν και από την κυρίαρχη ιστοριογραφία για να συμπληρώσουν τον ανδρικό ηρωισμό με γυναικεία πρότυπα.
Αναφέρθηκα σε αυτές ως χαρακτηριστικά παραδείγματα για να αναδείξω ακριβώς ποιες ήταν οι συλλογικές συνθήκες που τις έβγαλαν από την αφάνεια και τις έκαναν ορατές στο εθνικό αφήγημα. Η πρώτη προερχόμενη από τον κόσμο της αναπτυσσόμενης εμπορικής ναυτιλίας και η δεύτερη από αρχοντική νησιώτικη οικογένεια με δεσμούς με το φαναριώτικο περιβάλλον.
Το λυκαυγές της λευτεριάς πώς βρήκε τις γυναίκες;
Με το τέλος της Επανάστασης οι γυναίκες βρέθηκαν πολίτες ενός ανεξάρτητου κράτους το οποίο προσπαθούσε να συνέλθει από τις πληγές του μακροχρόνιου πολέμου και να συγκροτηθεί από το μηδέν. Εικόνα κάθε άλλο παρά ειδυλλιακή ήταν.
Στην κατεστραμμένη από τις επιδρομές χώρα πόνος, θλίψη και βαθιά κούραση αποτυπώνονταν στη μορφή των γυναικών. Ακραία φτώχεια, προσφυγιά και λιμός συνέθεταν την εικόνα της κατεστραμμένης υπαίθρου. Πόλεις και χωριά ήταν ερειπωμένα, πυρπολημένα και ακατοίκητα. Η γη παρέμενε ακαλλιέργητη. Ο λιμός θέριζε χιλιάδες ψυχές.
Τον πληθωρισμό των γυναικών τον πρώτο καιρό της Επανάστασης διαδέχθηκε η έλλειψή τους. Θάνατοι, αιχμαλωσίες και επιδημίες είχαν αποδεκατίσει τον γυναικείο πληθυσμό. Πολλές από τις γυναίκες που επιβίωσαν ζούσαν σε συνθήκες απόλυτης φτώχειας. Στον νέο αγώνα που άρχιζε για την οικοδόμηση του νεοσύστατου κράτους οι γυναίκες, παρότι αποτελούσαν κινητήριο μοχλό σ’ αυτή την υπόθεση, στη συντριπτική τους πλειονότητα παρέμεναν αποκλεισμένες απ’ όλα τα πεδία για πολλές δεκαετίες ακόμα.
Αυτή η σιωπηλή, αθέατη σελίδα της ελληνικής Ιστορίας, την οποία φωτίζετε με το βιβλίο σας, τι επιχειρεί να επισημάνει ως προς την ιστορική γνώση της περιόδου;
Το βιβλίο «Γυναίκες και Επανάσταση» δείχνει έναν τρόπο να σκύψουμε πάνω στις πηγές, να ξαναδιαβάσουμε την Ιστορία για να γίνουν οι γυναίκες ορατές ως ιστορικά υποκείμενα. Μπορεί και την ιστορία του 1821 να την έγραψαν μόνο άντρες, όμως στα 200 χρόνια από την έκρηξη της Επανάστασης είναι καιρός να αποδώσουμε στις γυναίκες τη θέση του συνδημιουργού της Ιστορίας.
Πηγή: Η Αυγή
