Με αφορμή την όλο και πιο συχνή εμφάνιση ακραίων καιρικών φαινομένων και στην Ελλάδα, έχει ενταθεί τελευταία η συζήτηση για την κλιματική αλλαγή και τις συνέπειές της. Η κυβέρνηση παρουσίασε μέσω του υπουργού Περιβάλλοντος και Ενέργειας ένα «Εθνικό Σχέδιο για την Ενέργεια και το Κλίμα», με αναφορές -εκτός των άλλων- στον περιορισμό των εκπομπών των αερίων του θερμοκηπίου και στην προσαρμογή στην κλιματική αλλαγή με δράσεις που στοχεύουν στην προστασία της βιοποικιλότητας, των δασών και των υδατικών πόρων. Από τις ανακοινώσεις που υπήρξαν όμως, πουθενά δεν φαίνεται ο παράγοντας «έδαφος», που, όπως θα παρουσιαστεί στη συνέχεια, θα παίξει καθοριστικό ρόλο στην αντιμετώπιση των όποιων αλλαγών θα συμβούν λόγω της κλιματικής αλλαγής. Έλλειψη πληροφόρησης, αβλεψία, υπόκρυψη κάποιας σκοπιμότητας; Θα φανεί στην πορεία.
Ας έρθουμε όμως στο θέμα μας με αφορμή την Παγκόσμια Ημέρα για το Έδαφος που έχει ανακηρυχθεί από τον ΟΗΕ (5 Δεκεμβρίου κάθε χρόνο). Από την αρχή θεωρείται απαραίτητο να γίνει μια διάκριση στη σημασία των όρων που χρησιμοποιούνται κατά κόρον στις μέρες μας και συγκεκριμένα στους όρους κλίμα και καιρός που πολύ συχνά χρησιμοποιούνται ως ταυτόσημες έννοιες. Το κλίμα είναι φαινόμενο μακράς διάρκειας, ενώ ο καιρός είναι μια μεταβολή που συμβαίνει σε μια πολύ στενή χρονική περίοδο (π.χ. μιας ημέρας). Επίσης κάποιες διευκρινίσεις σε σχέση με τη συζήτηση αναφορικά με το εάν έχουμε «κλιματική αλλαγή» ή όχι, όπως ισχυρίζεται ο Πρόεδρος των ΗΠΑ και οι σύμβουλοί του. Η συζήτηση όμως αυτή μόνο σκοπιμότητες φαίνεται να εξυπηρετεί. Εκείνο που είναι πέραν κάθε αμφισβήτησης είναι οι μετρήσιμες αλλαγές σε χαρακτηριστικά του κλίματος στο διάστημα από 1700 έως 2000, όπως η αύξηση της μέσης θερμοκρασίας του αέρα κατά 0,9 βαθμούς Κελσίου, της συγκέντρωσης των αερίων του θερμοκηπίου (διοξειδίου του άνθρακα κατά 31%, του μεθανίου κατά 151% και του οξειδίου του αζώτου κατά 17%) και οι συνέπειές τους, που είναι η υπερθέρμανση του πλανήτη, η αύξηση της στάθμης της θάλασσας, ο περιορισμός της έκτασης των παγετώνων, η συχνότερη εμφάνιση ακραίων καιρικών φαινομένων, όπως παρατεταμένη ξηρασία, καταιγίδες κ.ά.
Πολύ ευαίσθητος πόρος
Το έδαφος, δηλαδή το ανώτερο τμήμα της επιφάνειας της γης που σχηματίστηκε κάτω από την επίδραση ορισμένων φυσικών παραγόντων σε χρονική διάρκεια που σε ορισμένες κατηγορίες διαρκεί χιλιετίες, έχει λειτουργίες που αφορούν άμεσα και επηρεάζουν καθοριστικά την ίδια τη ζωή στον πλανήτη. Το έδαφος είναι το μέσο στο οποίο αναπτύσσονται τα φυτά και παράγονται οι τροφές και οι ίνες, μέσα σε αυτό αποθηκεύεται και καθαρίζεται το νερό, είναι ο ανακυκλωτής των θρεπτικών στοιχείων και του άνθρακα, σε αυτό κατοικούν πολλά είδη ζωντανών οργανισμών, είναι το μέσο στο οποίο κατασκευάζουμε τις οικοδομές, το μέσο που προφυλάσσει την ιστορική κληρονομιά του ανθρώπου. Είναι μη ανανεώσιμος, πολύ ευαίσθητος πόρος, που, αν και χρειάζεται χιλιετίες να δημιουργηθεί μόλις ένα εκατοστό του, αρκεί μια έντονη πλημμύρα σε κακοδιαχειριζόμενη γη για να απομακρύνει αρκετά εκατοστά από αυτό.
Το κεντρικό θέμα στην αντιμετώπιση της κλιματική αλλαγή είναι ο μετριασμός της αύξησης της συγκέντρωσης των αερίων του θερμοκηπίου και η μείωσή τους με στόχο την αντιμετώπιση της υπερθέρμανσης του πλανήτη. Σύμφωνα με εκτιμήσεις του FAO, οι αιτίες αύξησης της συγκέντρωσης των αερίων του θερμοκηπίου είναι η κατανάλωση ορυκτών καυσίμων (εκτιμάται σε ποσοστό 35%), η γεωργία (24%), η βιομηχανία (21%), οι μεταφορές (14%) και οι κατασκευές (6%). Η κατανομή της παραγωγής αερίων του θερμοκηπίου στις ηπείρους της γης είναι 46% στην Ασία, 18% στη Νότια Αμερική, 16% στην Αφρική, 11% στην Ευρώπη και 9% στη Βόρεια Αμερική.
Το κυριότερο ποσοτικά των αερίων του θερμοκηπίου είναι το διοξείδιο του άνθρακα. Αν δει κανένας την κατανομή και τον κύκλο που κάνει ο άνθρακας στον πλανήτη, αντιλαμβάνεται εύκολα τη σημασία του εδάφους στο τεράστιας σημασίας αυτό φαινόμενο. Σύμφωνα με αδιαμφισβήτητες μελέτες η συνολική ποσότητα άνθρακα στη Γη ανέρχεται σε 100.089.650 Pg (δισεκατομμύρια τόνους), τα οποία κατανέμονται σε 100 εκ. Pg στον φλοιό της γης (ιζηματογενή πετρώματα), 4.000 Pg στα ορυκτά καύσιμα, 38.000 Pg στους ωκεανούς, 750 Pg στην ατμόσφαιρα, 1.500 Pg στα εδάφη. Δηλαδή τα εδάφη περιέχουν διπλάσια σχεδόν ποσότητα άνθρακα από ό,τι η ατμόσφαιρα. Η κατανομή αυτή δεν είναι σταθερή, αλλά υπάρχει συνεχής ροή μεταξύ των ωκεανών και της ατμόσφαιρας, της συνεχούς εκπομπής άνθρακα από την καύση των ορυκτών καυσίμων στην ατμόσφαιρα, που εκτιμάται σε 6-8 Pg ανά έτος, και της αλλαγής χρήσης της γης, που αποδίδει στην ατμόσφαιρα περίπου 1,5 Pg ανά έτος.
Αποθήκη και πηγή των αερίων του θερμοκηπίου
Το έδαφος δρα ταυτόχρονα ως αποθήκη και ως πηγή των αερίων του θερμοκηπίου. Στο ανώτερο τμήμα του εδάφους (1 m, που είναι το γεωργικό έδαφος) αποθηκεύονται, όπως προαναφέρθηκε, 1.500 Pg. Μείωση του άνθρακα του γεωργικού εδάφους κατά 1 Pg επιφέρει αύξηση της συγκέντρωσης διοξειδίου του άνθρακα κατά 0,47 ppm. Αν λάβουμε υπόψη το γεγονός ότι από το 1750 μέχρι το 2000 εκπέμφθηκαν από το έδαφος 80 Pg άνθρακα, κατανοούμε εύκολα τη σημασία του εδάφους, αφού μέσω της (κακο)διαχείρισης αυτού προστέθηκαν στην ατμόσφαιρα 140 Pg άνθρακα, που ισοδυναμούν με 66 περίπου ppm διοξειδίου του άνθρακα. Εκτιμήσεις οργανισμών που δεν επιδέχονται αμφισβήτηση επισημαίνουν ότι το 21% των εκπομπών άνθρακα στην ατμόσφαιρα προέρχεται από το έδαφος. Αυτό σημαίνει ότι το έδαφος έχει απωλέσει τεράστιες ποσότητες άνθρακα λόγω της ανθρώπινης επέμβασης (εκτιμάται ότι ανέρχεται σε 90 Pg άνθρακα).
Ταυτόχρονα όμως, αυτό σημαίνει πως, αν το θεωρήσουμε ως χώρο αποθήκευσης του άνθρακα, διαθέτουμε μια πολύ μεγάλη δυνατότητα να μειώσουμε τον άνθρακα της ατμόσφαιρας μεταφέροντάς τον στο έδαφος. Με την έννοια αυτή, το έδαφος μπορεί να παίξει πολύ σημαντικό ρόλο στον αγώνα εναντίον της αντιμετώπισης της υπερθέρμανσης του πλανήτη. Εκτιμάται ότι, με κατάλληλη διαχείριση, τα εδάφη παγκοσμίως μπορούν να δεσμεύουν ποσότητα άνθρακα από την ατμόσφαιρα της τάξης 1,3 Pg κατ’ έτος. Άλλες εκτιμήσεις δίνουν ως δυναμικό δέσμευσης άνθρακα συνολικά από τη διαχείριση της γης ένα σύνολο μέχρι 10 Pg άνθρακα κατ’ έτος, ενώ βέβαια υπάρχουν και πιο απαισιόδοξες εκτιμήσεις ως προς τις δυνατότητες της χρησιμοποίησης των εδαφών στη δέσμευση του άνθρακα. Σημασία τελικά έχει ότι η δέσμευση του άνθρακα από τα εδάφη, η οποία, εκτός από την ευεργετική επίδραση στη μείωση των αερίων θερμοκηπίου, έχει καθοριστική επίδραση και στην αύξηση της γονιμότητας και ποιότητας των εδαφών και επομένως στην παραγωγικότητά τους, που ικανοποιεί τον άλλο μεγάλο στόχο, της αύξησης της παραγωγής τροφίμων για τον αυξανόμενο πληθυσμό της γης, πρέπει να εξεταστεί πολύ σοβαρά από την πολιτεία, με την ενθάρρυνση και προώθηση πρακτικών που οδηγούν στον στόχο αυτό. Το υπουργείο Αγροτικής Ανάπτυξης και του υπουργείο Περιβάλλοντος, τα οποία δυστυχώς δεν επικοινωνούν ουσιαστικά στα θέματα αυτά, πρέπει να βάλουν σε άμεση προτεραιότητα την προώθηση πρακτικών που ευνοούν την προστασία της γεωργικής γης και της βελτίωσης της ποιότητας και επακόλουθα της παραγωγικότητας των εδαφών. Αυτό το θέμα πρέπει να αποτελέσει κύριο μέλημα στο πλαίσιο της νέας ΚΑΠ, στην οποία πρέπει να εξαντληθούν οι δυνατότητες λήψης μέτρων προς την κατεύθυνση αυτή.
Διαχείριση των εδαφών στα… τυφλά
Τι συμβαίνει όμως στην πραγματικότητα; Η χώρα σήμερα δεν διαθέτει καν εδαφολογικό χάρτη σε κατάλληλη κλίμακα για να χρησιμοποιείται ως οδηγός στη διαχείριση των εδαφών. Η γεωργική γη είναι κυριολεκτικά υπό διωγμόν, παρά τις ατελείωτες αναφορές και συζητήσεις για την αξία προστασίας της και ιδιαίτερα της γεωργικής γης υψηλής παραγωγικότητας, η οποία σημειώνεται ότι είναι συνταγματικά καθιερωμένη (άρθρο 24, παρ. 1). Τελευταία, με αξιοποίηση της ανάγκης να χρησιμοποιηθούν οι ανανεώσιμες πηγές ενέργειας στη γεωργία, όπως τα φωτοβολταϊκά συστήματα, ανοίγονται νέες δυνατότητας αλλαγής χρήσης γεωργικής γης υψηλής παραγωγικότητας με στόχο την πρόσκαιρη προσκόμιση οικονομικού οφέλους, που μακροπρόθεσμα οδηγεί σε καταστροφή μη ανανεώσιμων πόρων όπως είναι το έδαφος. Για το θέμα αυτό θα επανέλθουμε.
O δρ Χρίστος Τσαντήλας είναι γεωπόνος, εδαφολόγος, πρ. διευθυντής του Ινστιτούτου Χαρτογράφησης και Ταξινόμησης Εδαφών του Εθνικού Ιδρύματος Αγροτικής Έρευνας ([email protected]) .
Πηγή: Η Αυγή
