Γιατί υπάρχουν τόσο λίγες μελέτες για τη μνήμη των δραστών σε σχέση με αυτές για τη μνήμη των θυμάτων;
Υπάρχουν πολυάριθμες και μερικές φορές εξαιρετικά σημαντικές μελέτες για δράστες. Σκεφτείτε ας πούμε τα έργα του Christopher Browning και του Harald Welzer. Η ανάμνηση των δραστών έχει υπάρξει το αντικείμενο της λογοτεχνικής φαντασίας -παράδειγμα, το Les Bienveillantes (οι ευγενικοί) του Jonathan Littell- αλλά το διαθέσιμο υλικό από μαρτυρίες και απομνημονεύματα είναι περιορισμένο. Οι δράστες δεν θέλουν να εκθέτουν ή να ανακαλούν τα εγκλήματά τους και προτιμούν να τα αποκρύπτουν. Περιπτώσεις εξομολογήσεων είναι σπάνιες (για παράδειγμα, τα απομνημονεύματα του στρατηγού Aussaresses για τα βασανιστήρια κατά τη διάρκεια του πολέμου στην Αλγερία). Δεν είναι περίεργο. Η έλλειψη αναμνήσεων των δραστών (και ως εκ τούτου των μελετών που τις αφορούν) είναι η διαλεκτική αντιστροφή του αυξανόμενου ρόλου που έχουν λάβει οι αναμνήσεις των θυμάτων στις κοινωνίες μας και στη συλλογική μνήμη.
Πιστεύετε ότι μια πολιτική μνήμης επικεντρωμένη αποκλειστικά στο θύμα και όχι στο δράστη μπορεί να προκαλέσει μια ορισμένη τύφλωση προς εγκλήματα που διαπράττονται σήμερα;
Ειλικρινά, πιστεύω ότι είναι απαραίτητο να απεμπλακούμε από αυτό το παιχνίδι με τους καθρέφτες και από μια ιστορική συνείδηση που βασίζεται σε μαζικά θύματα. Πρέπει να προσπαθήσουμε να αντιμετωπίσουμε την πολυπλοκότητα του παρελθόντος, η οποία δεν περιορίζεται σε μια δυαδική αντιπαράθεση μεταξύ δραστών και θυμάτων. Η ανάμνηση των μαχών και των πολιτικών δεσμεύσεων σε παλιούς σκοπούς, όπως η χειραφέτηση, έχει ελάχιστη αναγνώριση. Ο 20ος αιώνας δεν αποτελείται αποκλειστικά από πολέμους, γενοκτονία και ολοκληρωτισμό. Ήταν επίσης ο αιώνας των επαναστάσεων, της αποαποικιοποίησης, της κατάκτησης της Δημοκρατίας και των μεγάλων συλλογικών αγώνων. Αυτή η ανάμνηση έχει καταστραφεί σήμερα, αφού έμεινε κρυμμένη και συγκεκαλυμμένη. Την αποκαλώ «μνήμη Marrano», στο βαθμό που είναι μια κρυμμένη, υπόγεια ανάμνηση, όπως αυτή των Μαράνο στο ισπανικό Βασίλειο την εποχή της Ιεράς Εξέτασης. Μου φαίνεται ότι για να σπάσει το κλουβί του «παροντισμού» -ενός κόσμου κλειδωμένου στο παρόν, χωρίς ουτοπία και ικανότητα να κοιτάζουμε μπροστά στο μέλλον- είναι απαραίτητο να αντιμετωπίσουμε αυτές τις μνήμες. Η ανάμνηση των συλλογικών κινήσεων παίρνει μια αντιφορμιστική, ίσως ανατρεπτική, διάσταση σε μια νεοφιλελεύθερη εποχή που κυριαρχείται από τον ατομικισμό και τον ανταγωνισμό.
Μιλάτε για «μεταφασισμό» προκειμένου να περιγράψετε τα νέα πολιτικά και κοινωνικά κινήματα της Ακροδεξιάς και να τα ξεχωρίσετε από τον φασισμό της δεκαετίας του 1930 ή από τον νεο-φασισμό του τέλους του 20ου αιώνα. Μπορείτε να μας εξηγήσετε τι συνεπάγεται ο μεταφασισμός;
Μιλώ για «μεταφασισμό», επειδή η νέα Ακροδεξιά έχει πάρει την απόστασή της από τον φασισμό, τουλάχιστον στις χώρες όπου έχει γίνει σημαντικός παράγοντας στην πολιτική ζωή. Σε ιδεολογικό επίπεδο, ο μεταφασισμός είναι πολύ διαφορετικός από τον παραδοσιακό φασισμό όσον αφορά τη γλώσσα, την οργάνωση και την κινητοποίηση. Δεν είναι πλέον φασιστικός, αλλά δεν έχει γίνει ακόμα κάτι εντελώς διαφορετικό και νέο. Πρόκειται για μια μορφή μετάβασης, η οποία δικαιολογεί την έννοια του μεταφασισμού. Τα κυρίαρχα χαρακτηριστικά του είναι ο εθνικισμός και η ξενοφοβία, ειδικά με τη μορφή της ισλαμοφοβίας. Σήμερα, δεν βρίσκει πλέον τον θεμελιώδη σκοπό της στον αντικομμουνισμό ή στον αντισημιτισμό. Ο στόχος έχει αλλάξει. Ωστόσο, μια σημαντική οικονομική κρίση με την αποψίλωση του ευρώ και των ευρωπαϊκών θεσμικών οργάνων, θα μπορούσε να επιφέρει μια αλλαγή κατεύθυνσης και μια επιστροφή στον παραδοσιακό φασισμό. Φυσικά, αυτό μπορεί να συμβεί και εκτός Ευρώπης. Μετά την εκλογή του Ντόναλντ Τραμπ στις ΗΠΑ, ο Jair Bolsonaro, ένας πολιτικός που σαφώς έχει όλα τα χαρακτηριστικά ενός φασίστα ηγέτη, εκλέχτηκε στη Βραζιλία. Αυτό απεικονίζει μια διεθνή τάση.
Ποιες θα μπορούσαν να είναι οι πολιτικές μνήμης που αυξάνουν την ευαισθητοποίηση σχετικά με τους κινδύνους της τωρινής Δεξιάς, χωρίς να καταφεύγουν στον ευτελισμό του φασισμού με παρωχημένες συγκρίσεις;
Όλοι οι πολιτικοί του συστήματος στιγματίζουν τη Δεξιά, αλλά συχνά νομιμοποιούν τη ρητορική της. Εάν δεχτούμε την ιδέα ότι η οικοδόμηση της Ευρώπης προϋποθέτει την υιοθέτηση πολιτικών λιτότητας, ότι οι περιορισμοί που έχουν τεθεί σε εφαρμογή από τις αγορές είναι αδιαμφισβήτητοι, ότι υπάρχουν πάρα πολλοί μετανάστες και ότι οι παράνομοι πρέπει να απελαθούν αντί να νομιμοποιηθούν, ότι το Ισλάμ είναι ασυμβίβαστo με τη δυτική δημοκρατία και ότι η τρομοκρατία θα πρέπει να καταπολεμηθεί με ειδικούς νόμους που μειώνουν τις πολιτικές ελευθερίες -όπως λένε όλες οι κυβερνήσεις μας εδώ και δέκα χρόνια- τότε η Ακροδεξιά θα ευημερήσει. Για να σταματήσει η προέλασή της, είναι απαραίτητο πρώτα να συζητήσουμε πραγματικά και να πούμε την αλήθεια. Το να υποδεχτούμε τους μετανάστες και τους πρόσφυγες αποτελεί ηθικό καθήκον, εφόσον εκατομμύρια Ευρωπαίοι μετανάστευσαν και διέφυγαν από απολυταρχικά καθεστώτα τους τελευταίους δύο αιώνες, και μια κοινωνική αναγκαιότητα, από τη στιγμή που τους χρειαζόμαστε τόσο για οικονομικούς όσο και για δημογραφικούς λόγους. Σε μια εποχή παγκοσμιοποίησης, οι κοινωνίες μας δεν μπορούν να επιβιώσουν ως κλειστές, εθνικά και πολιτισμικά ομοιογενείς οντότητες.
Όσον αφορά τις πολιτικές μνήμες, πρέπει να αναγνωρίσουμε ότι ο φασισμός του 21ου αιώνα είναι πολύ διαφορετικός από εκείνον της δεκαετίας του 1930. Το δίδαγμα που πρέπει να συμπεράνουμε από την ιστορία είναι ότι οι δημοκρατίες είναι φθαρτές και μπορούν να καταστραφούν. Σε χώρες που έχουν βιώσει φασισμό – σκέφτομαι την Ιταλία, τη Γερμανία, την Ισπανία και μερικές άλλες – μια δημοκρατία που δεν έχει αφομοιώσει αυτό το μάθημα θα είναι εύθραυστη και ευάλωτη. Με αυτή την έννοια, η αντι-φασιστική μνήμη μου φαίνεται τοπική.
Οι δικτατορίες άφησαν μια κληρονομιά και κάποιους τόπους μνήμης. Η αντιμετώπιση αυτών των τόπων από τις δημοκρατίες ήταν τουλάχιστον αμφιλεγόμενη. Τι θα μπορούσε να γίνει με μέρη όπως το Valle de Los Caídos στην Ισπανία;
Δεν πιστεύω στον μύθο της «συμφιλίωσης» ή της «κοινής μνήμης». Μια ισχυρή δημοκρατική κοινωνία δεν πρέπει να φοβάται τους εχθρούς της και πρέπει να τους χορηγεί ελευθερία έκφρασης εντός των ορίων του νόμου. Όταν πρόκειται για την ανάμνηση του φασισμού στην Ιταλία και του Φρανκισμού στην Ισπανία, θα ήταν προτιμότερο να αναγνωρίσουμε την ύπαρξή τους αντί να την αποκρύψουμε. Ένα δημοκρατικό κράτος μπορεί να τα ανεχθεί, χωρίς να τα αποδέχεται ή να τα ενσωματώνει στους δικούς του θεσμούς. Ένα δημοκρατικό κράτος δεν πρέπει να δημιουργήσει ένα επίσημο όραμα για το παρελθόν (όπως συμβαίνει με τις δικτατορίες), έχει όμως το καθήκον να αναγνωρίσει τις δικές του ευθύνες. Για παράδειγμα, η αναγνώριση από τον Σιράκ της ευθύνης του γαλλικού κράτους για τις απελάσεις των Εβραίων ή η αναγνώριση του Εμμανουέλ Μακρόν των βασανιστηρίων που έλαβαν χώρα κατά τη διάρκεια του πολέμου στην Αλγερία είναι ευπρόσδεκτη. Στην Ισπανία, ο «νόμος της ιστορικής μνήμης» κινείται προς αυτή την κατεύθυνση παρά τους περιορισμούς του.
Το ζήτημα του τι πρέπει να γίνει με το Valle de Los Caídos είναι πολύπλοκο. Η άποψή μου είναι αυτή ενός ανεξάρτητου παρατηρητή, ο οποίος δεν ισχυρίζεται με κανένα τρόπο ότι έχει μαγικές λύσεις. Κατά τη γνώμη μου, η απόφαση του Πέντρο Σάντσεζ να ξεθάψει τα λείψανα του Φράνκο και να τα αφαιρέσει από το Valle de Los Caídos είναι μια καλή επιλογή. Ωστόσο, είναι επίσης απαραίτητο να αφαιρεθεί ο γιγαντιαίος σταυρός στην κορυφή της τοποθεσίας, προκειμένου να το «αποαγιοποιήσει». Θα μπορούσε στη συνέχεια να μετατραπεί σε μνημείο και μουσείο με μια κριτική παρουσίαση της ιστορίας του. Θα γίνει μνημείο της γερμανικής έννοιας ενός Mahnmal (μια προειδοποίηση για τις μελλοντικές γενιές). Δεν πιστεύω στην πιθανότητα να δημιουργηθεί ένας χώρος συναινετικής μνήμης, στον οποίο οι Ρεπουμπλικανοί και οι νοσταλγοί του Φρανκισμού μπορούν να συγκεντρωθούν «αδελφικά» στο όνομα της εθνικής συμφιλίωσης. Ούτε πιστεύω σε ένα μνημείο που θα ήταν η ανάμνηση όλων των θυμάτων του εμφυλίου πολέμου, τοποθετώντας τα όλα στο ίδιο επίπεδο και στο ίδιο μέρος. Αυτή θα ήταν μια υποκριτική επιλογή και όχι η πολιτική της μνήμης ενός δημοκρατικού κράτους. Σε αυτή την περίπτωση, θα ήταν δύσκολο να αποφύγουμε την εκταφή όλων των λειψάνων (παρομοίως των φρανκιστών στρατιωτών και εκείνων των εκτοπισμένων Ρεπουμπλικάνων) για να τους θάψουμε σε διαφορετικό σημείο, δίπλα-δίπλα ή αλλού. Τούτου λεχθέντος, δεν γνωρίζω όλες τις προτάσεις που έχουν γίνει και η θέση μου δεν είναι το αποτέλεσμα εμπεριστατωμένης μελέτης ή εκτεταμένου στοχασμού πάνω στο θέμα.
Πώς επηρέασε ο νεοφιλελευθερισμός την αντίληψή μας για το χρόνο; Πώς επηρεάζει το παρόν και το μέλλον το όραμά μας για το παρελθόν;
Ο νεοφιλελευθερισμός συμπιέζει τη ζωή μας σε ένα αιώνιο παρόν, έναν κόσμο που κυριαρχείται από την επιτάχυνση, που μας δίνει την εντύπωση μόνιμης αλλαγής, αν και τα κοινωνικά και οικονομικά θεμέλια παραμένουν στατικά. Η κοινωνία της ελεύθερης αγοράς υπόσχεται να ικανοποιήσει όλες τις επιθυμίες μας -οι ουτοπίες μας γίνονται ατομικές και «ιδιωτικοποιούνται»- στο πλαίσιο ενός κοινωνικού και ανθρωπολογικού μοντέλου που διαμορφώνει τις ζωές, τα ιδρύματα και τις κοινωνικές μας σχέσεις. Σε μια νεοφιλελεύθερη κοινωνία, το παρελθόν αποκτά σάρκα και οστά και η ανάμνηση μετατρέπεται σε καταναλωτικό αντικείμενο που διαμορφώνεται και μεταδίδεται από τη βιομηχανία του πολιτισμού. Η πολιτική της μνήμης -μουσεία και αναμνηστικές τελετές- υποβάλλονται στα ίδια κριτήρια πραγμάτωσης (αποδοτικότητα, κάλυψη από τα μέσα μαζικής ενημέρωσης, προσαρμογή σε κυρίαρχα γούστα κ.λπ.). Η επινόηση και ιδιαίτερα η επιβολή διαφορετικών χρονικών πλαισίων δεν είναι εύκολη υπόθεση. Η σύνδεση με την παροδικότητα του παρελθόντος (πυροβολισμοί σε ρολόγια εκκλησιών για να σταματήσει ο χρόνος, σύμφωνα με τη διάσημη εικόνα του Walter Benjamin) ή η επινόηση χρονικών πλαισίων που δεν υπακούουν στους κανόνες της ελεύθερης αγοράς είναι η κύρια πρόκληση που αντιμετωπίζουν όλα τα εναλλακτικά σχέδια. Τα κοινωνικά κινήματα των τελευταίων ετών, όπως το 15M, το Occupy Wall Street, το Nuit Debout κ.λπ. ήταν ενδιαφέρουσες εμπειρίες από αυτή την άποψη.
Ποια είναι η «μελαγχολία της Αριστεράς» και πώς μπορεί η ανάμνηση να γίνει ένα εργαλείο κοινωνικής μεταμόρφωσης;
Η μελαγχολία της Αριστεράς πάντα υπήρχε. Έχει ακολουθήσει αποτυχίες των συλλογικών κινημάτων και την κατάρρευση των ελπίδων για επανάσταση. Δεν επιδιώκει ούτε παθητικότητα ούτε παραίτηση και μπορεί να ευνοήσει μια κριτική επανεκτίμηση του παρελθόντος ικανή να διατηρήσει τη συναισθηματική της διάσταση. Αυτό σημαίνει ότι θρηνούμε χαμένους συντρόφους, αλλά και θυμόμαστε τις στιγμές χαράς και αδελφοσύνης του κοινωνικού μετασχηματισμού μέσω της συλλογικής δράσης. Τη χρειαζόμαστε αυτή τη μελαγχολία που τροφοδοτείται από την ανάμνηση. Δεν αποτελεί εμπόδιο στην επανενεργοποίηση της Αριστεράς.
Πώς θα περιγράφατε την πολιτική της μνήμης που έχει υλοποιήσει μέχρι τώρα η Ε.Ε. και ποιες είναι οι κύριες προκλήσεις της;
Η ουσιαστική αποστολή της πολιτικής μνήμης της Ευρωπαϊκής Ένωσης είναι κυρίως καθοριστική και διακοσμητική: δείχνει αρετή ενώ υιοθετεί αντικοινωνικές πολιτικές. Από τη μια πλευρά φτωχαίνει την Ελλάδα, από την άλλη διοργανώνει τελετές μνήμης για το Ολοκαύτωμα. Από τη μία πλευρά εισάγει τη δύναμη της τρόικας, μιας υπερεθνικής εξουσίας που στερείται οποιασδήποτε δημοκρατικής νομιμοποίησης, από την άλλη διακηρύσσει τα ανθρώπινα δικαιώματα. Από τη μία πλευρά, χρηματοδοτεί μουσεία και εορτασμούς αφιερωμένους στα θύματα του ολοκληρωτισμού και της γενοκτονίας, από την άλλη κλείνει ερμητικά τα σύνορα και αρνείται να υιοθετήσει κοινή πολιτική για την υποδοχή των προσφύγων. Αυτή η υποκρισία μπορεί να έχει μόνο επιζήμιες συνέπειες. Η άνοδος της Ακροδεξιάς είναι απόδειξη αυτού.
Ο Enzo Traverso, είναι καθηγητής στο πανεπιστήμιο Cornell
Μετάφραση: Κώστας Ψιούρης
Επιμέλεια: Ρόνια Αναστασιάδου
Πηγή: Η Αυγή από Observing memories
